مرکز تخصصی نور الزهرا ساری

چکیده
انسان موحد در فراز و نشیب¬های زندگی خود در جهت رفع مشکلات مادی و معنوی و رسیدن به کمال به انبیا و اولیای الهی متوسل شده و از آنها مدد جسته، خداوند نیز به سبب حرمت و مقام این بندگان صالح آنان را در نیل به هدف یاری کرده است. مقالۀ حاضر در پی پاسخ به این سوال که نگاه تطبیقی به آثار توسل از منظر شیعه و وهابیت چگونه تبیین شده است؟ به روش توصیفی- تبیینی انجام شده؛ از این رو با جستجو در کتابخانه¬ها و مطالعه و بررسی متون دینی و کلامی و پژوهش¬های همسو این نتیجه حاصل شد که با توجه به اختلافاتی که در سده¬های اخیر در مورد مسأله توسل میان فرقه وهابیت و شیعیان پدید آمده موجب شده نگاه این دو گروه به آثار توسل نیز متفاوت باشد. مذهب تشیع توسل به اولیای الهی را جایز دانسته و معتقداست توسل به پیشوایان دین،علاوه بر آثار دنیوی مانند کسب عبودیت و تقرب به خداوند، استجابت دعا، رهایی از مشکلات و… اثر اخروی نظیر آمرزش گناهان ونیل به فلاح و رستگاری را نیز به ارمغان می آورد. فرقه وهابیت هم گرچه اصل توسل را پذیرفته و برخی از آن را جایز دانسته، اما با برخی از گونه¬های آن مخالفت نموده و برای آن آثاری چون شرک، بدعت، حرمت ازدواج و… قائل شده است.
کلیدواژه
توسل، وهابیت، بدعت، شرک

مقدمه
عالم هستی بر اساس نظام اسباب و مسبّبات استوار شده و تمسّک به سبب¬ها برای رسیدن به کمالات، لازمه¬ی این نظام است. ازاین¬رو از جمله راه¬هایی که می¬تواند هر انسانی را در مسیر تحصیل کمالات مادی و معنوی کمک نماید توسل می¬باشد، این مساله در فرقه وهابیت و مذهب تشیع با آراء و نظرات متفاوتی مواجه شده است؛ سوالی که در صدد پاسخگویی به آن هستیم این هست که آثار توسل در مذهب تشیع و فرقه وهابیت چگونه می باشد؟
از آنجایی¬که شیعیان همواره در فراز و نشیب¬های زندگی خود به بزرگان و اولیای الهی متوسل می شوند و از این بزرگواران در هموار شدن سختی ها مدد می¬جویند لذا تبیین و بررسی آثار توسل در میان شیعیان و فرقه وهابیت از ضرورت برخوردار است. تا روشن گردد که توسل فقط در زندگی دنیوی موثر است و یا در زندگی اخروی نیز راه گشاست و در آموزه های دینی شیعیان چه آثاری را برای وسیله قراردادن پیشوایان دین به درگاه الهی مورد توجه قرار گرفته که به سبب آن این امر در میان تشیع جایگاهی بس رفیع دارد، و فرقه وهابیت که به شدت مخالف متوسل شدن به اولیای الهی در عالم برزخ است چه آثاری را برای این مسأله قائل شده اند.
این مقاله که با روش توصیفی- تبیینی و جستجو در کتابخانه¬ها و مطالعه و بررسی متون دینی و کلامی انجام شده در ابتدا به مفهوم شناسی واژه توسل و وهابیت پرداخته و در ادامه آثار توسل در مذهب تشیع و همچنین آثار توسل در فرقه وهابیت مطرح گردیده است.
با مطالعه و بررسی کتاب ها و پژوهش های مختلف این نتیجه حاصل شد که کتاب واثر پژوهشی به طور مستقل به این موضوع نپرداخته، اما بعضی از نویسندگان از جمله: لاجوردی در کتاب اثر توسل در زندگی (1391) در بخش¬هایی از تالیفات خود، اشاراتی به موضوع فوق داشته است. اما آنچه این تحقیق را از دیگر پژوهش ها متمایز می سازد، جمع آوری منسجم مطالب در باره این موضوع می باشد.

مفهوم شناسی
1- توسل
واژه «تَوَسُّل» بر وزن «تَفَعُّل»(مصطفوی، 1368ش، ج13، ص108) از ماده«وَسَلَ»(راغب اصفهانی، 1412ق، ج1، ص871) است. الْوَسِيلَةِ: هِىَ مَا يُتَقَرَّبُ بِهِ إِلَى الشَّى‏ءِ، وسیله چیزی است که به سبب آن تقرب به چیزی حاصل می شود.(فیومی، 1414ق،ج2،ص660)
ابن منظور معتقد است که توسل، در اصل آن چیزی ست که به وسیله آن به چیزی برسد و به سبب آن مقرب و نزدیک شود و منظور قرب الی الله است.(1414ق، ج11،ص724)
غالب لغت شناسان مانند طریحی (1375، ج5، ص491)، ابن فارس(1404ق، ج6، ص110) و قرشی (1412ق، ج8، ص218) نیز درباره توسل همان معنای پیشین را بیان نموده اند.
توسل در اصطلاح عبارت است از خواستن حقیقی از حقیقت وجودی انسان هایی برگزیده و کامل برای وساطت در امر خیری مربوط به دنیا یا آخرت. (مناقب، 1390ش، ص63)
توسل، وسيله قرار دادن ذات و مقام اولياي الهي براي تقرب به خدا و رسيدن به حاجت است.(جوادی آملی، 1383ش،ص595)
از نظر راغب اصفهانی(همان، ج5، ص455) و علامه طباطبایی (1374ش، ج5، ص535) توسل و تمسک به وسیله، رسیدن به چیزی با رغبت است و حقیقت وسیله به سوی خدا، مراعات راه او با علم و عبادت و پیمودن راه شریعت است و آن، وسیله ارتباطی و اتصال معنوی میان بنده و پروردگار است.
متکلمین نیز در مورد معنای توسل معتقد اند که بنده، چیزی را به پروردگارش تقدیم کند تا آن، وسیله ای به سوی خدا گردد، به منظور اینکه دعای او مورد قبول واقع شود و به اجابت برسد و در نتیجه آن بنده به مطلوب خویش نائل گردد.(سبحانی، 1374ش، ص181)
2- وهابیت
فرقه وهابیت فرقه ای است که افکار آن از شخصی به نام ابن تیمیه سرچشمه گرفته است و با گذشت زمان مدیدی افکارش توسط شخصی به نام محمد ابن عبدالوهاب به عنوان فرقه وهابیت پایه ریزی شد.
احمد بن تيميه حرانى دمشقى در سال 662 ه.ق در منطقه اى به نام حرّان ديده به جهان گشود و در سال 726 ه.ق درزندان دمشق ديده از جهان فرو بست. و از سال 698 به بعد به نشر افكار خود پرداخت وچيزى نگذشت كه آراء وى به وسيله دانشمندان و محققان معاصر خود مورد انتقاد قرار گرفت، مناظرات علما با وى سبب شد كه انديشه هايش، در انزوا قرار گرفته و نتواند حركت چشمگيرى را پديد آورد و افكار وى جز در لابه لاى كتابهاى او و نوشته هاى شاگردش ابن قيم الجوزيه (691 - 751) در جايى به چشم نخورد. امّا با مرور چهار قرن، بار ديگر محيط اسلامى با افكار او روبرو گرديد، زيرا محمد بن عبدالوهاب نجدى به تجديد حيات اين مكتب پرداخت و به اشاعه آن همت گمارد. (سبحانی، 1388ش، ص10)پیروان شیخ عبدالوهّاب، به عنوان فرقه ای مذهبی هستند که احکام قرآن را بنابر استنباط خود اجرا می کنند و بسیاری از شعائر مسلمانان را بدعت و ضلالت می¬دانند و نیز ساختن بُعقه های مجلل بر قبور ائمه و طواف و بوسیدن ضریح و… را روا نمی-دانند.(دهخدا، 1373ش، ج31،ص823)
آثار توسل در مذهب تشیع
توسل به اولیا و بزرگان آثار و برکات بسیاری را در زندگی دنیوی و اخروی انسان به دنبال دارد و در این مجال به برخی از مهمترین آنها پرداخته می¬شود.
آثار دنیوی
با توجه به اسباب و وسائلی که بیان شد اگر انسان در زندگی دنیوی خود وسیله ای از وسائل را نزد خداوند واسطه قرار دهد آثار و نتایجی را به همراه دارد که برخی از آنها عبارتند از:
1ـ کسب عبودیت و تقرب به خداوند
از دیگر آثار مهم توسل به اولیای الهی تقرب به خداوند می باشد. خداوند به صراحت می فرماید برای کسب تقرب در پی وسیله ای باشید.«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ…؛ ای کسانی که در زمره مؤمنین در آمده اید، از خدا پروا داشته باشید، و در جستجوی وسیله ای برای نزدیک شدن به ساحتش برآئید.»(مائده، 35)
انسان با اطاعت خداوند و شناخت امام و تبعیت از او و نیز با ترک گناهان می¬تواند به خداوند تقرب جوید و این همان معنای توسل کردن و وسیله است که هنگام تقرب به چیزی مورد استعمال قرار می گیرد.(فیض کاشانی، 1415، ج2، ص33) امام علی (علیه السلام) نیز در دعای بعد از زوال می¬فرماید:«اَللّهُمَّ … اَتقرّبُ اليكَ بِمُحَمّدٍ عَبدِك وَ رَسولِك و اَتَقَرَّبُ اليكَ بِمَلائِكَتِكَ اَلمُقَرَّبينَ وَ اَنبِيائك المُرسَلين‏؛ خدايا… به تو تقرب جويم به وسيله محمد و بنده و رسول تو، و بتو تقرب جويم بوسيله فرشتگان مقرب درگاهت، و پيامبران مرسل تو»(سماهیجی، 1396ق، ص377) همچنین در مناجات آن حضرت آمده است که : « بِذِمَّةِ الْإِسْلامِ أَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ وَ بِحُرْمَةِ الْقُرْآنِ أَعْتَمِدُ إِلَيْكَ وَ بِحُبِّي النَّبِيَّ و بِحَقَّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ ؛ من به عهد و پيمان دين اسلام بدرگاهت توسل جويم، و بحرمت قرآن (كريم) بر تو تكيه و اعتماد كنم، و بحق محمد و خاندان محمد بدرگاهت تقرب جويم‏.»(همان، ص149)
2ـ استجابت دعا
از آثار مهم توسل آن است که انسان با واسطه قرار دادن معصومین می¬تواند خواسته ها و حاجات خویش را به اجابت نزدیک کند و با فراهم آمدن شرایط استجابت، به مقصودخویش دست یابد. البته توجه به این نکته ضروری است که انسان نباید فقط در زمان گرفتاری ازمعصومین یاد کند و ایشان را فقط واسطه ای برای درمان دردها و حل مشکلات خویش بداند.(لاجوردی، 1391ش، ص25) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و السلّم) می¬فرماید: « خداوند عزوجلّ مى‏گويد: اى بندگان من!آيا اتفاق نيفتاده كه فردى از شما حاجت¬هاى بزرگى بخواهد كه شما آن حوائج را نمى‏دهيد مگر اينكه محبوب ترين خلق نزد شما را حاضر كند و شما به احترام آن شفيع محبوب و دوست داشتنى درخواست¬هاى او را بدهيد؟آگاه باشيد و بدانيد كه با كرامت ترين و برترين خلق نزد من، محمد و برادرش على و پس از آن ائمه هستند، آنانى كه وسيله تقرب به من مى‏باشند. آگاه باشيد كه هر كس حاجت مهمى دارد و مى‏خواهد نفعى به او برسد يا مشكلى برايش پديد آمده و خواهان دفع ضرر آن است، اگر مرا به محمد و آل پاكش بخواند، حاجتش را برآورده مى‏سازم‏.» (ابن فهد حلی، 1407ق، ص163)
امام علی (علیه السلام) نیز ضمن دعا در پیشگاه خداوند عرضه می¬دارد:« اَللّهُمَّ اِنّي اَساَلُكَ وَاَنَّكَ ما تَشاءُ مِنْ أَمْر يَكُونُ، وَ اَتَوجَّهُ اِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ مُحَمَّد نَبِيِّ الرَّحْمَةِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ الطّيّبين الأخيار يا مُحَمَّدُ اِنّي اَتَوَجَّهُ بِكَ اِلَى اللَّهِ رَبِّكَ وَ رَبّي في قَضاءِ حاجَتي؛ خدايا از تو خواهم، و تو چنانى كه هر چه را بخواهى انجام مى‏شود، و بدرگاه تو رو كنم بوسيله پيامبرت محمد- پيامبر رحمت- كه درود خدا بر او و بر خاندان‏ پاك و برگزيده‏اش باد، اى محمد! من بوسيله تو بدرگاه خدا- كه پروردگار تو و پروردگار من است- رو كنم در مورد برآورده شدن حاجتم.»(سماهیجی، همان، ص533)
امام حسن عسکری(علیه السلام) نیز دراین باره می¬فرمایند:«خداوند سبحان می فرماید اگرکسی حاجتی داشته باشد و آن کسی را که در نزد شما محبوب است واسطه قرار دهد شما حاجت او را برآورده می¬کنید.پس بدانید که محبوب ترین مردم و گرامی ترین بندگانم در نزد من،محمد و دوست و ولی ام علی هستند. لذا هر کسی حاجتی از من بخواهد و آن دو و عترتشان را در نزد من واسطه قرار دهند ، درخواست آنان را رد نمی کنم، من چگونه دعای چنین شخصی را رد کنم، در حالیکه دوستم و وصی ام و ولی ام و روحم و نورم و آیات رحمتم و نعمتم را واسطه قرار داده است؟ بدان که آن ها را از نور عظمت خودم آفریدم و آن ها را اهل کرامت و ولایت خودم قرار داده ام. پس هر کسی به واسطه آن ها از من چیزی بخواهد، در حالیکه حق و مقام آن ها را می شناسد، من اجابت دعای آن شخص را بر خود لازم کرده ام و این اجابت،حقی است که بر عهده من قرار دارد.» (حر عاملی، 1409ق، ج7، ص102)
3ـ شکوفایی استعدادها
بی شک توسل به اولیای الهی، سعه ی صدر و مناعت طبع را برای انسان به ارمغان می¬آورد. توسل سبب می-شود فرد از سلوک و ویژگی¬های پیشوایان دین بهره مند شود؛ از سوی دیگر توسل به امامان زمینه ی تقرب به خداوند را فراهم می سازد. اگر در عمل و گفتار و شئون زندگی به ائمه ی اطهار اقتدا کنیم و راه درست را بپیماییم،آنچه خداوند به آن بزرگواران عنایت فرموده است، به ما نیز ارزانی خواهد داشت. بنابراین توجه و توسل به ائمه، انسان را برای دستیابی به کمال و سلامت نفس و شکوفایی استعدادها آماده می¬کند؛ چراکه توجه و توسل،زمینه ساز تعدیل امیال و خواسته¬های انسانی است؛ انسانی که مستعد حرکت در مسیر کمال است.(لاجوردی، همان، ص25)
با نگاهی در زندگی عرفا و علما در می¬یابیم که یکی از مراحل سیر و سلوک و کسب مقامات عالیه خود را توسل می¬دانند.از جمله صفات بزرگ علامه طباطبایی، علاقه فروان او به خاندان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بود و فعالیت¬های شبانه روزی علمی، او را از توسل و عرض ادب به پیشگاه مقام رسالت و ولایت باز نمی¬داشت و موفیقت خویش را مرهون همین توسلات می¬دانست.(جمعی از نویسندگان، 1361ش، ص37)در بیان حالات فیلسوف بزرگ صدرالمتالهین نیز وارد شده است هنگامیکه در کهک اقامت داشت و به بررسی مسائل فلسفی می¬پرداخت، گهگاه از کهک به قم می¬آمد و برای حل مشکلات علمی خود از روح مقدس حضرت معصومه (علیه السلام) استمداد می¬جست. چنین کاری از این این فیلسوف بزرگ اسلامی بعید نیست ،چراکه وقتی حکمای یونان به استخوان های ارسطو اینگونه اعتقاد داشتند و معتقد بودند که آمدن بر سر قبر ارسطو بر عقل و ذکای ایشان می¬افزاید جای تعجب نیست از حکیمی الهی و فیلسوفی امامی که هر گاه مسئله ای علمی برایش مشکل شود، از چند فرسخی قم به قصد تشرف به آستان حضرت معصومه (علیه السلام) که مهبط فیوضات ربانیه و تجلیات سبحانیه است، حرکت کند، برای آنکه علوم بر او افاضه شود و مسائل عمیق و مشکل علمی و فلسفی کشف شود. (مختاری، 1391ش، ص160)
4ـ رهایی از مشکلات
احادیث فراونی براین نکته دلالت دارند که به وسیله اهل بیت پریشانی برطرف و مشکلات حل می¬شود. در زیارت امامان معصوم(علیه السلام) میخوانیم: « يُنَفِّسُ الْهَمَّ وَ يَكْشِفُ الضُّر؛ بوسيله الطاف شما غبار اندوه از دل¬ ها زدوده میشود، و سختى زندگى و بدى حال برطرف می¬گردد.» (ابن بابویه، 1413، ج2، ص615)در زیارت امام حسین (علیه السلام) وارد شده: «بِكُمْ يَكْشِفُ اللَّهُ الْكَرْب؛خداوند به سبب شما گرفتاری¬ها را برطرف می¬کند.»(کلینی، 1407، ج4، ص577)
پیامبران الهی نیز برای حل گرفتاری¬های خود به انوار ائمه (علیه السلام) توسل جسته اند: وقتی آدم مرتکب خطا شد گفت: خدایا از تو درخواست می¬کنم به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین از خطایم درگذر خداوند به واسطه¬ی این دعا او را آمرزید. خداوند در آیه 37 سوره بقره در این¬باره فرموده: «فَتَلَقَّی ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ کلِمَتٍ فَتَاب عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّاب الرَّحِیمُ؛ سپس آدم از پروردگار خود كلماتى دريافت داشت و با آنها توبه كرد وخداوند توبه او را پذيرفت، خداوند تواب و رحيم است.» (حر عاملی، همان، ج7،ص99)حضرت نوح (علیه السلام)، ابراهیم (علیه السلام)، موسی (علیه السلام) (همان، ص100)، عیسی (علیه السلام) (همان، ص103) برای نجات از گرفتاری ها و مشکلات به محمد و آل محمد (صلی الله علیه و آله) متوسل شده اند. امام سجاد (علیه السلام) که در استفاده از پناهگاه دعا الگو و زینت عبادت کنندگان است. با اینکه خود از اهل بیت (علیه السلام) است دردعاهای مختلف خود، محمد و آل او(صلی الله علیه و آله) را واسطه قرارمی¬دهد.(ترخان، 1389ش،صص302-301)به عنوان نمونه دعای چهل و نهم صحیفه سجادیه می¬فرماید: بار خدایا پس من به وسیله منزلت بلند پایه محمد (صلی الله علیه و آله) و مقام گرامی علی (علیه السلام) به سوی تو تقرب می¬طلبم و به سبب آنان به درگاهت رو می¬آورم که مرا از شر و بدی آنچه از شر آن پناه می¬طلبند پناه دهی.
5ـ برطرف شدن بلا و شفا یافتن
یکی دیگر از اثراتی که متوسل شدن به ائمه و اولیای بزرگوار به ارمغان می آورد شفا یافتن بیمار می باشد ، شیعیان به این امر معتقدند که در هنگام بیماری و بلا، به بزرگان دین وپیشوایان معصوم متوسل می¬شوند و شفای بیمار و برطرف شدن شدائد و گرفتاری¬های زندگی را از آنها درخواست می¬کنند .
از آیت الله عبدالکریم حائری یزدی چنین نقل شده: هنگامی که در شهر سامرا مشغول تحصیل علوم دینی بودم، اهالی آن شهر به طور دسته جمعی به بیماری وبا مبتلا شدند و هر روز یکی یا چند تن از آنان جان خود را از دست می دادند. در همان ایام آیت الله فشارکی در جمعی گفت: اگر دستوری برای حل این مشکل صادر کنم، آیا به آن عمل خواهد شد؟! گفت: بنده به شیعیان سامرا دستور می دهم که به مدت ده روز و به طور منظم زیارت عاشورا بخوانند و ثواب آن را هدیه کنند به روح نرجس خاتون، مادر امام زمان (عجّل الله) و دست به دامان او شوند تا نزد فرزندش شفاعت ما را بکند و ایشان از خداوند متعال بخواهند شفاعت این امت را بکند. بنده تضمین می کنم هر کس زیارت عاشورا بخواند و این کار را بکند به بیماری وبا دچار نخواهد شد. شیعیان هم که احساس خطر می کردند فورا اجرای این دستور را آغاز کرده و خواندن زیارت عاشورا را آغاز کردند. واقعا هم وعده آیت الله فشارکی عملی شد و مرگ و میر شیعیان به دلیل بیماری وبا به طور کامل متوقف شد.(مختاری، همان، صص167-166)همچنین در احوالات آيه الله گلپايگاني وارد شده است که ايشان به بيماري سختي مبتلا مي‎شوند كه تشخيص پزشكان در ايران، سرطان اثني عشر و يا لوزالمعده بود و ايشان را براي عمل جراحي به انگلستان مي‎برند. در همان شب اوّل كه ايشان در بيمارستان بستري مي‎گردند، چنانچه روش ايشان در مشكلات سخت، توسّل به معصومين (عليهم السلام) بوده، به محضر ولي عصر(عجل الله) متوسّل مي‎شوند. صبح وقتي پزشك ايراني همراه ايشان، به سراغ معظم له مي¬آيد، می¬ فرمايند: به پزشكان بگوئيد: فعلا دست نگه دارند و معاينه مجدّد بشود. وقتي علّت را جويا مي شوند مي فرمايد:« آقا امام عصر(عجل الله) فرمودند كه من شفا پيدا كرده ام» و آزمايشات مجدّد نشان مي‎دهد اثري از سرطان در وجود ايشان نيست. (صمدی، 1381ش، ص39)
6ـ در امان بودن از شیطان
از دیگر اثرات توسل را می¬¬توان دور شدن از شیطان دانست همان طوری که امام علی (علیه السلام) در تفسیر آیه 42 سوره حجر می¬فرماید: « اِنَّ عِبادي لَيْسَ لَکَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوينَ؛ همانا بندگان مرا، توبر آنها تسلطی نداری، جز گمراهانی که تو را پیروی کنند» فرمودند: تسلط نداشتن شیطان بر شیعه به این معنی است که او قدرت ندارد شیعیان را از دین حق خود خارج سازد یا اینکه شیعیان می توانند با پناه بردن و توسل به خداوند شیطان را از خود دفع نمایند.(مجلسی، 1403، ج65، ص52)
7ـ جلب نعمات مادی
در آموزه های دینی ما از دیگر اثراتی که برای توسلقائل شده اند، رسیدن به نعمت¬های دنیوی است. چنانچه در مورد آيه الله مرعشي نجفي نقل شده است که ايشان ارادت ويژه‎اي به خاندان پيامبر(صلی الله علیه وآله) و همينطور زيارت حضرت معصومه (سلام الله علیها) داشتند و موقعی که براي تهيه جهیزيه دخترشان، دست تنگ بوده ‎اند؛ به حضرت معصومه (سلام الله علیها) متوسّل مي‎شوند و چيزي نمي‎گذرد كه حاجت ايشان بر‎آورده شده و جهیزيه دخترشان فراهم مي‎گردد.(صمدی، همان،ص35)
آنچه بیان شد برخی از مهمترین آثار دنیوی توسل بود؛گرچه ممکن است آثار فراوان دیگری را نیز برای آن برشمرد.
آثار اخروی
متوسل شدن به بزرگان و اولیای الهی علاوه بر جلب آثار دنیوی، اثرات اخروی نیز به دنبال دارد که به برخی از آنها در ذیل اشاره می¬شود:
1ـ آمرزش گناهان
از مهم ترین آثار توسل آمرزش گناهان است که در جذب برکات و رهایی از مشکلات و سختی ها و تنگناها نقش مهمی دارد. بسیاری از مشکلات وسختی های دنیوی و اخروی به واسطه ی گناهانی است که انسانها مرتکب می شوند؛ بنابراین برای رهایی از گناه باید توبه کرد.یعنی در صورت گناه کردن حتماً باید توبه کرد. توسل عاملی است که در توبه را به روی فرد و جامعه می گشاید و رحمت الهی را متوجه انسان ها می¬کند. (لاجوردی، همان،ص24)
قرآن درباره واسطه قرار دادن رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)برای مغفرت گناهان می فرماید : «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيم؛ اگر آنان هنگامی که به خود ستم کردند (از راه خود برگشته و) نزد تو می¬آمدند و از خداوند مغفرت می¬خواستند و پیامبر هم برای آنان استغفار می¬کرد قطعا خداوند را توبه پذیر و مهربان می¬یافتند.»(نساء، 64) برادران یوسف نیز برای آمرزش گناهان خود پدرشان یعقوب را واسطه قرار داده بودند. (یوسف، 98و97)و یعقوب خواسته فرزندانش را رد نکرد و به آن ها نفرمود چرا خودتان مستقیما به سراغ خداوند نمی¬روید، و به من متوسل می¬شوید. (ترخان، همان، ص310)
امام صادق (علیه السلام) نیز در این باره می¬فرمایند: روز قیامت پس از آنکه بهشتیان به بهشت و دوزخیان به دوزخ مسکن یابند ، بنده ای هفتاد خریف در میانش بماند ، هر خریف هفتاد سال است ، سپس به خدا رو می کند و می گوید: « یَا رَبّ اَسئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ لَمَّا رَحِمْتَنِی » خدا به جبرئیل فرمان می دهد او را از جهنم بیرون آورد. آنگاه خدا می¬فرماید: آگاه باش! به عزت و جلالم سوگند، اگر نبودند کسانی که مرا به حقشان قسم دادی ، هر آینه بر خواریت در آتش می¬افزودم، ولی به خودم حتم کردم هر بنده ای مرا به حق محمد و اهل بیتش قسم دهد و سعادت خویش را از من بخواهد، او را بیامرزم و از گناهی که بین من و اوست، درگذرم. اینک تو را آمرزیدم و از گناهت در گذشتم آنگاه او را به بهشت می¬برند.(ابن بابویه، 1376ش، ص672)
2ـ نیل به فلاح و رستگاری
انسان مؤمن با توسل به معصومین گناهان را از وجودش می¬زداید و در مسیر بندگی و عبودیت خداوند گام می¬نهد. همچنین از طریق آن بزرگان،به معرفت توحیدی و شناخت صحیح دست می¬یابند و بی گمان این گونه است که به رستگاری نایل خواهد شد.(لاجوردی، همان، ص26)خداوند در قرآن بعد از آنکه انسان را به تمسک جویی به وسیله ای سفارش می کند در پایان می فرماید: شاید شما رستگار شوید:«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ وَ جاهِدُوا في‏ سَبيلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی که در زمره ی مؤمنین در آمده اید، از خدا پروا داشته باشید، و در جستجوی وسیله ای برای نزدیک شدن به ساحتش که همان عبودیت و به دنبالش علم و عمل است برآئید و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگارگردید» (مائده، 35) و رستگارى در صورتى صادق است كه هيچ نوع گرفتارى و عقوبت و عذاب از حين موت تا قيامت براى آنها نباشد، (طیب، 1378ش، ج3، ص308)و این فلاح همان رسیدن به خداوند و مشمول کرامت او شدن است.(فیض کاشانی، همان،ج2، ص33)چنانچه امام باقر (علیه السلام) نیز در این باره می¬فرماید: « مَنْ دَعَا اللَّهَ بِنَا أَفْلَحَ، وَ مَنْ دَعَاهُ بِغَيْرِنَا هَلَكَ وَ اسْتَهْلَكَ؛ هر کس خدا را به واسطه ی ما فرا خواند،رستگار شد، و هر کس او را به واسطه ی غیر از ماخواند، نابود شد و نابود ساخت.»(طوسی، 1411، ص172)
با توجه به مطالب مذکور می¬توان گفت که توسل به اولیای الهی آثاری در زندگی دنیوی انسان، چون کسب عبودیت و تقرب به خداوند، استجابت دعا، شکوفایی استعدادها، رهایی از مشکلات، برطرف شدن بلا و شفا یافتن از بیماری، در امان بودن از شیطان، جلب نعمات مادی را به همراه دارد ودر آخرت نیز موجب آمرزش گناهان و نیل به فلاح و رستگاری می¬گردد.
آثار توسل از منظر وهابیت
فرقه وهابیت معتقد است که درخواست حاجت و استغاثه و توسل از پیامبر و پیشوایان معصوم وبزرگان دین در حیات برزخی، آثاری را به دنبال دارد که در این قسمت به برخی از آنان پرداخته می¬شود:
1ـ شرک
نخستين واژه مهمّى كه وهّابيان در آن گرفتار اشتباه و خطا شده و بر اثر آن فتواى اباحه خون و مال و نواميس بسيارى از مسلمين را صادر كرده‏اند واژه «شرك» و «مشرك» است. شرك در لغت عرب به معنى شركت در چيزى است و شريك، همان همتا و همطراز است.(مکارم شیرازی، 1386ش، ص88)
وهابیان به پیروی از ابن تیمیه، توحید را در دو نوع منحصر می دانند: توحید ربوبی و توحید الوهی .
به نظر آنان، توحید در عبادت یکی از مراتب توحید است. یعنی عبادت و پرستش مخصوص خداست؛ آنان در تعریف توحید عبادی می¬گویند: «توحید عبادی، عبارت است از منحصر دانستن خداوند سبحان به عبادت»و در تعریف عبادت می¬گویند: «عبادت، نهایت خضوع و خاکساری است و این کلمه تنها در مورد خضوع برای خداوند به کار می¬رود» با این تعریف، از منظر آنان، دایره شرک بسیار گسترده است. بنابراین آنان هرگونه توسل، شفاعت از پیامبران و اولیا را شرک می¬شمارند و به معنای اصطلاحی عبادت یعنی اعتقاد به اولوهیت و ربوبیت، کاری ندارند.اساسی ترین تفاوت میان وهابیت و دیگر فرقه های اسلامی از جمله شیعیان در مسئله توحید عبادی است، این در حالی ست که شیعیان نیت در عمل را شرط درستی و نادرستی آن می شمارند و اگر کرنش در دایره اعتقاد به الوهیت و استقلال نباشد، شرک نیست، بلکه نوعی تعظیم و تکریم است.(شیخانی،1390ش، صص11-10)
فرقه وهابیت معیارهایی را برای شرک قائل هستند :
الف) خواندن غیر خدا شرک است؛ از منظر ابن تیمیه و وهابیان، هر گونه دعا و ندای غیر خدا شرک است.
ابن تیمیه می گوید: «درخواست دعا از ملائکه و انبیاء در عالَم برزخ و سؤال نمودن از آن ها و پناه بردن به آنان جایز نیست.» (ابن تیمیه،1426، ج1، ص172)او شرک را به دو نوع تقسیم کرده است:
1) شرک الوهیت: شریک قائل شدن برای ذات خداوند در عبادت و محبت و…
2) شرک ربوبیت: شریک قائل شدن برای خداوند در مالکیت و پروردگار بودن او در جهان هستی. (مناقب، همان، ص152)
ب)اثرگذاری مرگ در تحقق شرک: از نظر وهابیان یکی از انواع شرک، طلب حاجت و استغاثه به ارواح میت و نیز توجه به آن هاست.(آل شیخ، 1377ق، ج1، ص168)
عبدالعزیز بن باز عقیده دارد که یاری خواستن از زندگان، چه به گونه شفاهی و چه به صورت کتبی و… به شرطی که وی قادر به انجام آن باشد، جایز است، ولی درخواست کمک از ارواح اموات و شکوه نمودن نزد ایشان،حتی پیامبران جایز نیست، زیرا رابطه میت با این جهان قطع شده است.(1420، ج7، صص412-411)
ج)اعتقاد به سلطه غیبی برای غیر خدا: عبدالعزیز در پاسخ به این پرسش که استغاثه، طلب شفاعت ، توسل و…، از میت چه حکمی دارد، می گوید: درخواست دعا از اموات و بت ها و سنگ ها و دیگر مخلوقات و استغاثه به آن ها و یاری خواستن از ایشان ، همگی از جمله شرک اکبر است.(همان، ص428)
عبدالوهاب نیز در کتاب خود می گوید: اگر كسى در تمام شب و روز خدا را عبادت كند، آنگاه نزد قبر پيامبر و يا ولىّ خدا، آنان را بخواند و حاجتى بطلبد، در واقع دو معبود براى خود برگزيده، و گواهى نداده است كه معبودى جز خداى يگانه نيست.(ابن عبدالوهاب، بیتا، ج6، ص166)
2ـ بدعت
بدعت از دیگر موضوعاتی است که وهابیان به آن پرداخته اند. هر عقیده یا عملی که بر پایه قرآن، سنت یا عمل صحابه پیامبر بنا نشده باشد، بدعت نام دارد. محمد بن عبدالوهاب تمامی صور بدعت را رد کرده است. وی اعمالی چون توسل، برگزاری جشن برای میلاد پیامبر و بسیاری از اعمال دیگر را بدعت می شمرد و در این باره به آیه 21 سوره احزاب استنادکرده: « لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا؛ مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود ، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می کنند.»و بیان می کند که این آیه بر همه مسلمانان واجب می کند که جمیع عقاید و اعمالشان را از قرآن و سنت پیامبر برگیرند. (دیوسالار، 1385ش، ش192، ص15)همچنين به نظر وى مسلمان واقعى كسى است كه نه تنها خود به اولياى الهى توسّل نجويد، بلكه بايد از چنين افرادى برائت جويد و آنان را كافر بداند(مکارم شیرازی، 1389ش، ص9)و اسلام کسی صحیح نیست مگر بعد از کافر شمردن و بيزارى جستن و برائت از كسانى كه بواسطه صالحان به خدا تقرّب مى‏جويند.(ابن عبدالوهاب، همان،ص188)
شیخ عبدالعزیز بن باز در این باره میگوید:
«توسل به جاه یا برکت یا حقّ فلان شخص بدعت است ولی شرك نیست، لذا اگر کسی بگوید: خدایا! از تو میخواهم به جاه انبیا وفلان ولیّ ات، یا به حقّ فلان عبدت، یا به حقّ یا برکتِ فلان شخص، این جایز نیست، بلکه از بدعتها و وسایل شرك است؛ زیرا از پیامبر (صلی الله علیه و آله) وصحابه نرسیده است، لذا بدعت میباشد..» (1420، ج7، ص315)
شورای فتوای وهابیان در جواب سوالی از توسل می گویند: توسل به ذات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و غیرِ او از انبیا و صالحین و همچنین توسل به مقام پیامبر (صلی الله علیه و آله) جایز نیست، زیرا این بدعت است و چنین چیزی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اصحابش نقل نشده است.بنابراین وهابیان به عنوان مخالفان توسل، این عمل را بدعت می دانند و معتقدند این عمل در دین اسلام نبوده و مسلمانان صدر اسلام هم این کار را انجام نمی¬دادند.(ابن باز، 1419، ج7،ص265)
3ـ اباحه خون و مال
از حکم هایی که وهابیان در مورد متوسلین می دهند حلال شمردن خون و مال مسلمانان است.آنان معتقدند کسانی كه به ملائكه، پيامبران و اولياى خدا، توسّل مى‏كنند و آنان را شفيع خود قرار مى‏دهند و به‏وسيله آنان به خداوند تقرّب مى‏جويند، خونشان حلال و اموال آنان مباح است؛(ابن عبدالوهاب،همان، ص154)و در این باره به دروغ می گویند که همه مذاهب اجماع دارند! بر اينكه هر كس بين خود و خداوند واسطه‏اى را قرار دهد و ایشان را بخواند، همانا او كافر مرتدّ است و مال و خونش حلال است‏.(همان، ج6، ص147)
4ـ حرمت ازدواج
بعضى از مفتيان سعودى در حالى كه ازدواج با زنان اهل كتاب را مجاز مى‏دانند،(اللجنه الدائمه للبحوث العلمیه و الافتاء، 1424، ج18، ص315) اما ازدواج با شيعيان را مجاز نمى‏دانند و در علّت آن‏آورده اند که شيعه اهل بيت را مى‏خواند و به آنان توسّل مى‏جويد و اين بزرگ‏ترين شرك است‏.(همان، ص299)آنان در پاسخ استفتاى ديگرى نوشته‏اند:اگر آن‏گونه كه گفته مى‏شود؛ آنان على و حسن و حسين را بخوانند و مثلًا يا على و يا حسن و يا حسين بگويند؛ مشرك اند و از ملّت و آئين اسلام خارج مى‏شوند و ازدواج با آنان حرام است، نه مى‏توان به آنان زن داد و نه از آنان زن گرفت و ذبيحه آنان نيز حلال نيست.(همان،ج2،ص373)

نتیجه
توسل به پیشوایان و بزرگان درگاه الهی از جمله مسائل اعتقادی مسلمانان به خصوص شیعیان است که برای کسب کمالات مادی و معنوی و تقرب به خداوند و نیز در فراز و نشیب های زندگی خود اولیای الهی را نزد خداوند واسطه قرار می دهند تا به حرمت این بزرگواران خداوند آن را در نیل به خواسته هایشان یاری نماید از آنجایی که این مسأله میان مذهب تشیع و فرقه وهابیت مورد اختلاف واقع شده آثار اخذ شده از توسل نیز با توجه به خاستگاه هر کدام از این دو گروه متفاوت است آن چنان که در آیات و وروایات و سیره اهل بیت و بزرگان دین وارد شده در نزد شیعیان توسل هم آثار دنیوی دارد به گونه ای که موجب تقرب بنده به خداوند و استجابت دعاهایش، شکوفایی استعدادها، رهایی از مشکلات، برطرف شدن بلا و شفا یافتن از بیماری، در امان بودن از شیطان و جلب نعمات مادی می گردد. و هم اخروی، که آمرزش گناهان بنده و نیل به فلاح و رستگاری او را به ارمغان می آورد. در مقابل، فرقه وهابیت آن چنان که در فتوا ها و بیاناتشان وارد شده توسل به این معنا که سایر مسلمین آن را قبول دارند را نمی پذیرند و آن را شرک می پندارد و توسل کننده را مشرک می دانند . علاوه بر شرک که به عنوان مهم ترین اثر توسل می¬دانند این عمل را بدعت می¬شمارند و خون و مال توسل کننده را حلال و ازدواج با او را حرام می دانند.

منابع و مآخذ
قرآن مجید
نهج البلاغه
1. ابن بابویه، محمد بن علی(1376). الامالی الصدوق(چاپ ششم). تهران: کتابچی
2. ابن بابویه، محمد بن علی(1413). من لا يحضره الفقيه(چاپ دوم). ج‏2، قم: انتشارات اسلامى جامعه مدرسين
3. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم(1426). مجموعه فتاوی(چاپ سوم). ج1، مصر: دار الوفاء
4. ابن عبدالوهاب، محمد(بیتا). مجموعه مولفات محمد بن عبدالوهاب، ج 6، ریاض: جامعه الامام محمد بن سعود
5. ابن فارس، احمد بن فارس(1404). معجم مقاییس اللغه، ج6، قم: مکتب الاعلام الاسلامی
6. ابن فهد حلى، احمد بن محمد(1407). عدة الداعي و نجاح الساعي، بیروت: دار الكتب الإسلامی
7. ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو(1419). تفسیر القرآن العظیم، ج3، بیروت: دارالکتب العلمیه
8. ابن منظور، محمد بن مکرم(1414). لسان العرب(چاپ سوم). ج11، بیروت: دارصادر
9. ابن¬باز، عبدالله بن عبدالعزیز(1419). البدع و المحدثات و ما لا اصل له(چاپ دوم). ریاض: داربن الخریه
10. ————–(1420). مجموعه مقالات و فتاوای متنوعه‌، ج7، الریاض:الرئاسه البحوث العلمیه والافتاء
11. آل شیخ، عبدالرحمن بن حسن(1377). فتح المجید فی شرح کتاب التوحید(چاپ هفتم). ج1، القاهرة: مطبعة السنة المحمديه
12. ترخان، قاسم(1389). مهر ماه، قم: چلچراغ
13. جمعی از نویسندگان(1361) یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبائی، قم: شفق
14. جوادی آملی، عبدالله(1383). توحيد در قرآن، قم: نشر اسراء
15. حر عاملى، محمد بن حسن(1409). وسائل الشيعة، ج‏7، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام
16. دهخدا، علی اکبر(1373). لغت نامه دهخدا، ج31، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران
17. راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412). مفردات الالفاظ القرآن، ج51، بیروت: دارالقلم
18. سبحانی، جعفر(1388). وهابیت مبانی فکری و کارنامه عملی، قم: موسسه امام صادق علیه السلام
19. سماهيجى، عبد الله بن صالح(1396). الصحيفة العلوية و التحفة المرتضوية(چاپ سوم). تهران: انتشارات اسلامى
20. شیخانی، علی باقر؛ اسحاقی، سید حسین(1390). پاسخ به پرسش ها و شبهات وهابیت، قم: مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما
21. صمدي، سيد محمد حسين(1381). تجلی عشق و عرفان، بیجا: انتشارات نجباء
22. طباطبایی، سید محمد حسین(1374). المیزان فی تفسیر القرآن(چاپ پنجم). سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 5، قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین
23. طریحی، فخرالدین بن محمد(1375). مجمع البحرین(چاپ سوم). ج5، تهران: مرتضوی
24. طوسی، محمد بن حسن(1411). مصباح المجتهد، بیروت: مدرسه فقه الشیعه
25. طیب، سید عبدالحسین(1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن(چاپ دوم). ج3،تهران: انتشارات اسلام
26. على بن الحسينعليه السلام(1375).الصحيفة السجادية، عبدالمحمد آيتى. چاپ دوم. تهران: سروش
27. فیومی، احمد بن محمد(1414). المصباح المنیر(چاپ دوم). ج2، قم: دارالهجره
28. فيض كاشانى، ملا محسن‏(1415). تفسير الصافى(چاپ دوم‏). ج 2، ‏ تهران‏: انتشارات الصدر
29. قرشی بنایی، علی اکبر(1412). قاموس قرآن(چاپ ششم). ج7، تهران: دارالکتب الاسلامی
30. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق(1407). الكافي(چاپ چهارم). ج‏4، تهران: دار الكتب الإسلامية
31. لاجوردی، عباس(1391). اثر توسل در زندگی، مشهد: قدس رضوی
32. اللجنه الدائمه للبحوث العلمیه و الافتاء(1424). فتاوی اللجنه الدائمه، احمد بن عبدالرزاق الدویش، ج2و18، ریاض: دارالمویّد
33. مجلسى، محمد باقر(1403). بحار الأنوار(چاپ دوم). ج65، بيروت: دار إحياء التراث العربي
34. مجید، دیوسالار(1385). باورهای فطرت ستیز، پگاه حوزه ،ش 192
35. مختاری، رضا(1391). سیمای فرزانگان(چاپ بیست و دوم). قم: بوستان کتاب
36. مصطفوی، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،ج13، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
37. مکارم شیرازی، ناصر(1386). وهابیت بر سر دوراهی(چاپ نهم). قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب
38. مکارم شیرازی، ناصر(1389). توسل توحید یا شرک؟ ، قم: انتشارات امام علی بن ابیطالب
39. مناقب، سید مصطفی(1390). توسل به اهل بیت از نگاه قرآن و سنت، قم: بوستان کتاب