مرکز تخصصی نور الزهرا ساری

1ـ برگزاری نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی طلاب
2- برگزاری نمایشگاه نشریات کلامی و فلسفی
3ـتقدیر و تشکر از اساتید پژوهشی
4ـ تقدیر و تشکر از پژوهشگران برتر
5ـ نواختن زنگ هفته پژوهش و تبیین شعار هفته پژوهش
6ـ فضاسازی
7ـ برگزاری نشست با پژوهشگر موفق کشوری استاد دکتر رمضان مهدوی
این نشست با هدف انگیزه بخشی به طلاب و استفاده از تجربه اساتید برگزار گردید . دکتر رمضان مهدوی به بیان کارهای علمی و پژوهشی مختلف در سطح کشور و بین المللی پرداختند که از جمله آنها: نوشتن مقالات علمی پژوهشی مختلف ، عضو هیئت تحریریه مجلات علمی ، دبیر همایش های علمی مختلف ، استاد داور و راهنمای پایان نامه های مختلف دانشگاه ، چاپ چند کتاب با موضوع کلامی ، ترجمه کتاب های کلامی مختلف .
8ـ بروشور
در این بروشور به معرفی تعدادی از نشریات علمی پژوهشی کلام اسلامی جهت آشنایی طلاب با این مجلات پرداخته شد.
9ـ برگزاری مسابقه پژوهشی
به مناسبت هفته پژوهش به طلاب مقدمه مقاله ای که دارای اشکال بود داده شد و از آن ها خواسته شد که ضمن بیان ارکان مقدمه ، اشکالات را مشخص کنند. وبه قید قرعه به سه نفر جوایزی اهدا شد.
10ـ برگزاری کارگاه مساله یابی
به منظور ارتقای علمی مقالات پژوهشگران این مرکز، کارگاهی با عنوان مساله یابی در مقالات علمی ترویجی و علمی پژوهشی با حضور استاد گرامی دکتر رمضان مهدوی برگزار گردید
11ـ برگزاری نشست علمی با موضوع ” تبیین ساختارانواع نشریات علمی “
در این نشست استاد گرامی دکتر حسن آقابابایی جهت آشنایی طلاب با نشریات علمی به بیان انواع مجلات علمی و تفاوت انها با یکدیگر پرداختند و در پایان چند نشریه کلامی را نیز معرفی کردند.
12ـ برگزاری کارگاه پاراگراف نویسی

این کارگاه با هدف ارتقا و تقویت نگارش علمی طلاب در پایان نامه و مقاله با حضور سرکارخانم دوادگر برگزار گردید.
13ـ برگزاری کارگاه منبع شناسی تخصصی
به مناسب هفته پژوهش نشستی تحت عنوان منبع شناسی تخصصی در مرکز تخصصی نوالزهرا(سلام الله علیها) ساری با حضور سرکار خانم صاحبه سلمانی برگزار گردید. در این نشست مطالبی پیرامون منبع شناسی، منبع یابی و منبع گزینی بیان گردید.

چکیده نظرات استاد ارائه کننده بحث
از مسائلی که از گذشته تاکنون در ميان صاحب نظران مطرح بوده، این است که آيا لفظ و معناي قرآن هر دو وحياني و از سوي خداوند است يا فقط معنا از طرف خدا نازل شده و لفظ و صورت از پيامبر اکرم است؟ به عبارت ديگر نقش پيامبر اکرم در قرآن چيست؟ آيا پيامبردر ايجاد و خلق قرآن تنها نقش قابلي داشته يا اين که نقش فاعلي و توليدي هم داشته است؟
دکتر سروش معتقد است که وحی، الهام است این همان تجربه ای است که شاعران و عارفان دارند هر چند پیامبر این را در سطح بالاتری تجربه می کند .بنابر روایات ، پیامبر تنها وسیله بود او پیامی را که از طریق جبرئیل به او نازل شده بود منتقل می کرد اما ایشان نقش محوری در تولید قران دارد پیامبر درست مانند یک شاعر احساس می کند که نیرویی بیرونی او را در اختیار گرفته است اما در واقع یا حتی بالاتر از آن در همان حال شخص پیامبر همه چیز است آفریننده و تولید کننده . بحث درباره اینکه آیا این الهام از درون است یا بیرون . حقیقتا این جا موضوعیتی ندارد چون در سطح وحی تفاوت و تمایزی میان درون و برون نیست این الهام از نفس پیامبر می آید و نفس هر فردی الهی است
پیامبر به نحوی دیگر نیز آفریننده وحی است آنچه او از خدا دریافت می کند مضمون وحی است اما این مضمون را نمی توان به همان شکل به مردم عرضه می کرد چون بالاتر از فهم آنها و حتی ورای کلمات است این وحی بی صورت است و و ظیفه شخص پیامبر این است که به این مضمون بی صورت ، صورتی ببخشد تا آن را در دسترس همگان قرار دهد پیامبر باز هم مانند یک شاعر این الهام را به زبانی که خود در اختیار دارد منتقل می کند .

چکیده نظرات استاد منتقد :
اینکه دکتر سروش وحی را الهام می داند نظریه جدیدی نیست بلکه همان زمان که قرآن بر پیامبر نازل می شد مشرکان مکه قرآن را اینگونه تفسیر می کردند .آنچه که احساس شاعران را از احساس پیامبران جدا می کند همان است که دکتر سروش برای آن موضوعیتی قایل نیست شاعران منبع الهام را درون و انبیا منبع الهام را برون از خود می دانند در حالی که دکتر سروش بزرگترین نقطه تفاوت را خیلی آسان گرفتند و اصلا برایش موضوعیتی قایل نشدند . سروش مفاهیم و معانی را از جانب خدا می داند ولی شکل و صورت را آفریده خود پیامبر می شمارد در نتیجه بخشی از اعجاز قرآن را که در زیبایی الفاظ و استواری تعبیر نمایان می شود انکار می کند و فقط معانی را از جانب خدا می داند بنابراین قرآن کار مشترک خدا و پیامبر هست سوال این است که دلیل شما بر این مشارکت چیست آیا خدای قادر بر انزال مفاهیم قادر به صورت سازی نیست ؟ سروش می خواهد قرآن را کتابی صد در صد بشری کند و به سان دیگر مولفان قلمداد کند که شرایط حاکم بر زندگانی آنان در نگارش و تعبیر آنان کاملا موثر می باشد اگر واقعا چنین است پس چرا خداوند هم آنها را نفی می کند و عاملی جز وحی را در آفرینش قرآن موثر نمی دانداگر واقعا معانی از خدا و صورت از پیامبر است پس این همه نهی از عجله در قرائت و امر به پیروی از تلاوت جبرئیل چیست

نتایج دیدگاه موافق:
1/وحی الهام است یعنی همان تجربه ای که شاعران و عارفان دارند
2/پیامبر آفریننده و تولید کننده قرآن است
3/ آنچه پیامبر از خدا دریافت می کند مضمون وحی است این وحی بی صورت است و وظیفه پیامبر این است که به این مضمون بی صورت ، صورتی ببخشد تا ان را در دسترس همگان قرار دهد
4/شرایط حاکم بر زندگی پیامبر تولیدکننده قران است

نتایج دیدگاه مخالف :
1)وحی الهام نیست و تجربه ای متفاوت تجربه شاعران و عارفان است
2) پیامبر آفریننده و تولید کننده قرآن نیست
3) هم لفظ و هم معنا ی قرآن هر دو وحیانی و از سوی خداوند است.
4) شرایط حاکم بر زندگی پیامبر تولید کننده قرآن نیست

جمع¬ بندی داور :
یکی از پرسشهای مطرح شده دربارة متن قرآن این است که آیا الفاظ قرآن مانند محتوا و معنای آن ، وحی الهی است یا اینکه محتوا از سوی خداوند به صورت وحی بر پیامبر اکرم فرود آمده و حضرت خود، آن محتوا را در قالب الفاظ درآورده است.دو دیدگاه اصلی در این مورد وجود دارد؛ دیدگاه اول، اعتقاد به وحیانی بودن الفاظ قرآن است که دیدگاه عموم مسلمانان شمرده می شود و دیدگاه دوم، بشری بودن الفاظ قرآن است. بر اساس دیدگاه دوم،الفاظ قرآن گفتار نبی و تنها محتوای آن، وحی الهی است. این قول با صریح کتاب، سنت و اجماع در تعارض است. ادله بسیاری بر الهی بودن الفاظ و ساختار ظاهری متن قرآن اقامه شده است، که برخی از آنها عبارت است از :1) قرآن به طور آشکار در آیه 6 سوره توبه خود را سخن خدا معرفی کرده است . 2) بدون شک بخش بزرگی از اعجاز قرآن به ساختار ظاهری متن، سبک بدیع و اسلوب منحصر به فرد آن باز میگردد.فصاحت و بلاغت بینظر قرآن که از دیر باز به عنوان برخی از وجوه اعجاز قرآن مورد اتفاق نظر همه سخن شناسان و آگاهان به کلام عرب بوده است،ناظر به الفاظ، عبارات و ساختار ظاهری متن قرآن است پیام آیات تحدی که همگان را به آوردن مثل قرآن فراخوانده است از زاویه ساختار ظاهری متن است که اگر در الهی بودن الفاظ و قالبهای مشتمل بر معارف بلند قران تردید دارید، در مقام معارضه و برای اثبات مدّعای خود، الفاظ و جمله های دیگری مشابه این الفاظ و عبارات بیاورید. این تحدی و عجز مشرکان از ساختن و پرداختن کلامی همانند قرآن، نشانگر آن است که ساختار ظاهری متن و سبک بیانی قرآن نیز از ناحیه خداوند است و ذهن و زبان هیچ انسانی حتی پیامبر در شکل گیری آن دخیل نبوده است . آیات بسیاری از قرآن کریم به وضوح بر وحیانی و الهی بودن الفاظ و ساختارمتن عربی قرآن دلالت دارند .

پرسش:
چرا توصیه شده که نباید فکر کنیم خدا کیست، کجاست و از کجا آمده است؟
پاسخ:
در اسلام نه تنها فکر نکردن در هیچ موردی توصیه نشده است، بلکه فکر کردن در تمامی موارد توصیه مؤکد قرار گرفته است.
خداشناسی اولین اصل توحید است. امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمودند: «اول الدّین معرفته» یعنی ابتدای دین شناخت خداست و بسیار توصیه شده است که حتی در دعا از خدا بخواهیم که به ما نسبت به خودش معرفت (شناخت) بدهد، که دعای زیبا و ژرف «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي نَفْسَكَ … – خدایا تو خودت خود را به من بشناسان …» از جمله این آموزه‌هاست.
الف - تمامی قرآن کریم سخن در معرفی خداوند متعال دارد و توصیه مؤکد شده است که در این آیات تعقل، تدبر و تفکر نمایید. اگر کسی در مورد این که «خدا کیست؟» فکر نکند، که اصلاً به هیچ معرفی دست نمی‌یابد و خدا شناس نمی‌گردد. پس چطور ممکن است گفته شود که در مورد «خدا کیست» فکر نکنید؟! سوره توحید سراسر معرفی این است که خدا کیست و هم چنین بسیاری از آیات دیگر.
ب – نگفته‌اند فکر نکنید که خدا کجاست؟ بلکه فرموده‌اند که فکر کنید و بفهمید که اگر خدا در جایی باشد، لازم می‌آید که محدود به حدّ باشد و خدای محدود دیگر خدا نیست و ثانیاً اگر خدا در جایی باشد، جاهای دیگر خالی از خدا خواهد بود، پس باز چنین خدایی، خدای واقعی نیست، بلکه توهمی، تخیّلی و تصوری است و فکر کنید که خدا خود خالق زمان و مکان است، پس خود محاط خلقش قرار نمی‌گیرد. لذا امیرالمؤمنین علیه السلام در خصوص جا و مکان قائل شدن برای خداوند متعال می‌فرماید:
«وَ مَنْ جَهِلَهُ فَقَدْ اَشارَ اِلَيْهِ» - و هر کس به او جاهل شد، همانا به او اشاره می‌کند (برایش جسمیت و مکان قائل می‌شود)؛
«وَ مَنْ أَشَارَ إِلَيْهِ فَقَدْ حَدَّهُ» - و هر کس به او اشاره کرد، پس برایش حد (محدودیت) قائل شده است؛
«وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ» - و هر کس او را محدود نمود، او را قابل شمارش داند (هر محدودی شمردنی به عدد است)؛

«وَ مَنْ قَالَ فِيمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ» - و هر کس گفت: او در چیزی (فضا یا جایی) است، برای او در ضمن چیزی درآورده است؛
«وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ» - و هر کس گفت: او بر بالای (روی) چیزی است، مادون را خالی از او دیده است. (نهج البلاغه، خطبه اول)
ج – هم چنین نگفته‌اند فکر نکنید، بلکه گفته‌اند که طرح سؤال «خدا از کجا آمده» برای هستی محض و خالق هستی غلط است، چرا که «از کجا آمده»، صفت مخلوق و پدیده است که قبلاً نبوده و بعداً به وجود آمده است. لذا وقتی سؤال شود از کجا آمده، یعنی خودش معلول است و علت وجودی دیگری دارد؛ پس دیگر خدا و خالق نیست. وجود خدا ازلی است و قائم به ذات است، یعنی سابقه نیستی در او راه ندارد که سؤال شود از کجا پدید آمده است؟ و مخلوق نیست که سؤال شود علت وجودی‌اش کیست یا چیست؟
د – اما، نکته مهم در مورد تفحص و تحقیق در مورد «چیستی» خداست، که از آن نهی شده است. این نهی نیز بدین معناست که چون اصل سؤال غلط است، به پاسخی نمی‌رسید. چرا که چیستی، «ماهیت» است که بر «هستی» عارض می‌شود. و خداوند متعال ماهیت ندارد، چیزی بر او عارض نمی‌شود، هستی محض است و مرکب از صفت و موصوف نمی‌باشد، ترکیب نیست و تجزیه هم نمی‌شود، و اینها همه صفات پدیده و مخلوق است و او منزه (سبحان) از صفات مخلوقات خویش است.
د/1 – دقت شود که نه فقط در مورد «ذات خداوند متعال»، بلکه ذات هیچ چیزی برای ما و هیچ موجود دیگری قابل شناسایی نمی‌باشد و همه چیز با نشانه‌هایش شناخته می‌شود و به نشانه نیز «اسم» گفته می‌شود. شما هر چه در معرفی خودتان و یا هر موجود دیگری (حتی یک درخت یا یک پشّه) بگویید، به اسم‌ها و نشانه‌های او اشاره کرده‌اید و نه به ذاتش. لذا فرمودند به دنبال شناخت ذات خداوند متعال مروید، چون به نتیجه‌ای نمی‌رسید، نه تنها احاطه علمی به او ممکن نیست و او «صمد» است،
ما چیزهایی را میتوانیم بشناسیم که ضد ان را تجربه کرده باشیم ضد وجود خدا عدم است وما تصوری از عدم در مورد خدا نداریم چرا که او همیشه موجود بوده قاعده فلسفی هم به ما میگوید تعرف الاشیاء باضدادها وچون ضد وجود خدا که عدم است را نمیشناسیم در نتیجه وجودش را هم نمیشناسیم اگر همه این دنیا روز بود و شبی در کار نبود ما حتی خود روز را هم نمیشناختیم چون تعرف الاشیاء باضدادها.

پرسش:
با مراجعه ی به روایات و متون کلامی به این تعریف از ایمان می‌رسیم که ایمان عبارت است از معرفت قلبی، اقرار زبانی و عمل جوارحی. حال این سؤال مطرح می‌شود که کدام یک از این مؤلفه‌ها جزو ذات ایمان به شمار می‌آیند و کدام یک لازمة خارج از ذات ایمان؟ به این ترتیب پرسش اصلی در باب رابطة ایمان و عمل این است که آیا تکوّن ذاتیِ مفهوم ایمان عمل را دربرمی‌گیرد؟

پاسخ:
در این مورد مى‌توان به چهار احتمال اشاره کرد:
1. اعمال جزو حقیقت ایمان باشند.
2. اعمال اجزاى عرضى ایمان باشند که از عدم آنها عدم ایمان لازم نیاید.
3. اعمال آثار خارجى و نشانة ایمان باشند و اطلاق نام ایمان بر آنها مجازى باشد.
4. اعمال به‌طور کلی از حقیقت ایمان خارج باشند و ارتکاب معصیت ضررى به ایمان نرساند.
از میان این احتمالات، احتمال سوم به رابطة مفهومى کارى ندارد و به رابطة تلازمى مربوط مى‌شود. احتمال چهارم نیز جز مرجئه، چندان طرفدارى ندارد؛ به این ترتیب دو دیدگاه اصلى در این زمینه وجود دارد: یکى اینکه عمل جزو ذات ایمان و یکى از اجزاى تشکیل‌دهندة آن است؛ دیگرى اینکه عمل خارج از حوزة مفهومى ایمان است. ابتدا به دیدگاه کسانی می‌پردازیم که قائل به جزئیت عمل هستند و دیدگاه آنان را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم و آنگاه به دیدگاه قائلان به عدم‌جزئیت عمل خواهیم پرداخت.
خوارج و معتزله عمل را یکى از مؤلفه‌های ایمان می‌دانستند. ابن‌حزم دیدگاه خوارج را این گونه بیان مى‌کند: «ایمان عبارت است از معرفت قلبى، عمل جوارحى و اقرار زبانى. اطاعت از خدا در تمام اوامر و نواهى کبیره و صغیره ایمان است و ترک هر یک از اوامر یا ارتکاب هر یک از نواهى کفر است»
اینان در دیدگاه خود چنان راه افراط پوییدند که حضرت على(ع) آنان را سرزنش مى‌کند که به کسانى نسبت کفر مى‌دهند که پیامبر اکرم(ص) آنان را مسلمان به شمار مى‌آورد.
دیدگاه معتزله را قاضى عبدالجبار معتزلى چنین بیان می‌کند: «ایمان عبارت است از تصدیق قلبى و زبانى به همراه عمل ایشان تأکید مى‌کند که عمل عنصر حقیقى مقوّم ایمان است و کسى که عمل نداشته باشد ایمان ندارد.
به این ترتیب معتزله و خوارج در مسئلة «جزئیت عمل در ایمان» هم‌عقیده‌اند؛ با این تفاوت که خوارج مرتکب گناه کبیره را کافر مى‌نامیدند، اما معتزله بر این عقیده بودند که مرتکب کبیره نه مؤمن است نه کافر بلکه فاسق است و حکمى متفاوت با احکام کافر و مؤمن دارد.
زیدیه نیز تحت تأثیر معتزله عمل را جزو ایمان به شمار مى‌آورند، جز اینکه متقدمان آنان ارتکاب گناه کبیره را کفر نعمت مى‌دانستند نه کفر و شرک مصطلح، اما متأخران آنان همان مذهب معتزله را دارند
ائمه مذاهب نیز جز ابى‌حنیفه که عمل را خارج از ایمان مى‌داند، به جزئیت عمل در کلیت ایمان عقیده دارند. مالک بن‌انس مى‌گوید: «ایمان عبارت است از اعتراف و عمل»؛ شافعى می‌گوید: «ایمان عبارت است از اقرار زبانی و عمل» و احمد بن‌حنبل نیز عمل را جزو ایمان به شمار مى‌آورد
البته ناگفته نماند که گرچه اهل سنّت نوعاً ایمان را مرکب از ارکان ثلاثه مى‌دانند، اما تصدیق قلبى و اقرار زبانى را اصل قرار مى‌دهند و عمل را فرع بر آن دو مى‌دانند. از این رو، مرتکب کبیره را کافر و مخلّد در آتش نمى‌دانند، بلکه او را به مشیت الاهى ارجاع مى‌دهند که اگر بخواهد، آن گناه کبیره را مى‌آمرزد و اگر بخواهد، مؤاخذه مى‌کند؛ ولى سرانجام، مؤمن گناهکار وارد بهشت خواهد شد، زیرا خداوند مى‌فرماید: «انّ اللّه لا یغفر ان‌یشرک به و یغفر ما دون ذلک لمن یشاء»
روایاتى نیز از رسول خدا مبنى بر خارج بودن مؤمن گناهکار از آتش نقل کرده‌اند
به هر حال، دیدگاه غالب اهل سنّت چنین است که از یک سو تحت تأثیر آیات و روایات زیادى که بر جزئیت عمل تأکید دارند، عمل را یکى از ارکان و مؤلفه‌هاى ایمان به شمار می‌‌آورند؛ اما از سوى دیگر، با توجه به سنّت نبوی، مؤمن گناهکار را نیز از حوزة اهل ایمان خارج نمی‌دانند.
خوارج و معتزله براى عقیدة خود ادله‌اى آورده‌اند. ادلة خوارج بیشتر براى ثابت کردن کفرِ مرتکبِ کبیره است که جهت رعایت اختصار از ذکر ادلة آنان صرف‌نظر مى‌کنم و به بیان ادلة معتزله اکتفا مى‌کنم.

دلایل جزئیت عمل
1. اگر عمل جزو ایمان نباشد باید کسى که خدا و رسول را تصدیق مى‌کند مؤمن کامل به شمار آید، هرچند همة واجبات را ترک کند و همة محرمات را مرتکب شود.
2. برخى آیات قرآن بر جزئیت عمل در ایمان دلالت مى‌کنند؛ مانند «و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانى کند و از حدود مقرر او تجاوز نماید اورا در اتشی در اورد که همواره در ان خواهد بود و،،،،
معتزله بر این عقیده‌اند: از آنجا که عبارت «ذلک دین القیمه» در این آیه به همة عباداتِ ذکرشده در آیه برمى‌گردد، معلوم مى‌شود که عبادات جزو دین به شمار می‌آیند. همچنین آیة شریفة «چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان» (حجرات: 11)
دلالت مى‌کند بر اینکه فسق با ایمان جمع نمى‌شود. همچنین در آیة: «و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند» (بقره: 143)
مراد از ایمان نماز خواندن به طرف بیت‌المقدس است که نشان می‌دهد ایمان با انجام طاعت یکى است و در آیة «مؤمنان همان کسانى‌اند که چون خدا یاد شود، دل‌هایشان بترسد و چون آیات او بر آنان خوانده شود، بر ایمانشان بیفزاید… همانان که نماز را به پا مى‌دارند و از آنچه به ایشان روزى داده‌ایم انفاق مى‌کنند. آنان هستند که حقّاً مؤمن‌اند» (انفال: 2ـ4
همینطورخوف و خشیت و نماز و انفاق جزو ایمان به شمار امده است.
سید مرتضى پس از اشاره به ادلة معتزله در جواب آنها مى‌گوید: قبول نداریم که لفظ «ذلک» در آیة «ذلک دین القیمه» به همة موارد قبل برمى‌گردد. رجوع «ذلک» به کل یا بعض موارد قبل نیاز به دلیل دارد؛ زیرا لفظ ذلک مفرد است و نمى‌تواند به جمع برگردد؛ پس بهتر است «ذلک» را به «اخلاص» برگردانیم و بگوییم مراد این است که ذلک الاخلاص دین القیمه. در آیة «بئس الاسم الفسوق بعد الایمان» نیز عبارت بعد الایمان دلالت بر بطلان حکم ایمان و زایل شدن نام ایمان نمى‌کند؛ همان‌طور که در آیة مشابه آن «و اهل کتاب دستخوش پراکندگى نشدند، مگر پس از آنکه برهانى آشکار براى آنان آمد» (بینه: 4)
که تفرقه بعد از بینه اتفاق افتاده است، حکم بینه باطل نمى‌شود. همچنین وقتى گفته مى‌شود: فلان شخص بعد از فلان شخص آمد، آمدن یکى از آنان آمدن دیگرى را نفى نمى‌کند. علاوه بر اینکه این استدلال مبنى بر آن است که از لفظ «فسوق» تمام مصادیق فسق اراده شده باشد، در حالى که ممکن است مراد از فسق در این آیه کفر باشد. در مورد آیة شریفة «و ما کان اللّه لیضیع ایمانکم»، قبول نداریم که مراد از «ایمانکم» نماز به طرف بیت‌المقدس باشد، بلکه مراد تصدیق است که در تعریف ایمان، بر آن اتفاق نظر وجود دارد. از خود قرآن برنمى‌آید که مراد از ایمان نماز است، و در این گونه موارد به خبر واحد نیز اعتنا نمى‌شود. آیة «انّما المؤمنون الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم…» نیز اقتضا نمى‌کند که هر کسى این صفات را نداشته باشد، مؤمن نیست، بلکه مراد تعظیم و تکریم مؤمنانى است که این صفات را داشته باشند؛ مثل اینکه وقتى گفته مى‌شود مرد آن است که خشم خود را کنترل کند، کسى که نتواند خشم خود را کنترل کند از مرد بودن خارج نمى‌شود
مرجئه، اشاعره و امامیه اشتراک نظر دارند که از نظر مفهومى، عمل خارج از ذات ایمان است؛ هرچند جایگاه عمل از نظر مرجئه و امامیه بسیار متفاوت است، به گونه‌ای که برخى روایات شیعى که بر عمل تأکید دارند و حتى گاهى به نوعی جزئیت عمل از آنها برداشت مى‌شود در واکنش به بى‌اعتنایى یا کم‌توجهى مرجئه به عمل بوده‌اند.
مرجئه در مقابل دیدگاه افراطى خوارج، که بیش از هر چیز بر عمل و طاعت تأکید مى‌کردند، تصدیق قلبى و زبانى را یگانه معیار ایمان دانستند. یکى از معانى ارجاء تعلیق حکم و معناى دیگر آن تأخیر است، یعنی قرار دادن جایگاه عمل پس از ایمان؛ بغدادى مى‌گوید: «آنان بدین سبب مرجئه نامیده شدند که عمل را بعد از ایمان قرار دادند»
اشاعره نیز عمل را از مؤلفه‌های ایمان نمى‌دانستند.
متکلمان امامیه نیز اتفاق نظر دارند که عمل در شمار مؤلفه‌های ایمان نیست؛ اما در عین حال اخبار و روایات زیادى نیز وجود دارند که جزئیت عمل از آنها برداشت مى‌شود و به سادگى نمى‌توان از کنار آنها گذشت. ابتدا به مجموعه ادلّة قائلان به عدم جزئیت عمل در ایمان مى‌پردازیم و پس از آن، روایات طرف مقابل را بررسی می‌کنیم تا ببینیم آیا وجه جمع یا توجیهی پذیرفتنی وجود دارد یا خیر؟
دلایل عدم جزئیت عمل
1. معناى لغوى ایمان تصدیق است و در معناى شرعى نیز ایمان معنایی غیر از معناى تصدیق پیدا نکرده است؛ زیرا تغییر معنا خلاف اصل است و جز در مواردى که دلیل وجود داشته باشد قابل اثبات و احراز نیست، و در قرآن و سنّت نیز این لفظ به کار رفته است بدون اینکه مخاطبان عرب نیازمند توضیح و استفسار باشند. در نهایت مى‌توان گفت که این لفظ در معناى شرعى، به تصدیق خدا و رسول تخصیص زده شده و معناى آن گرویدن است پس معلوم میشود عمل جزء حقیقت ایمان نیست.
2. در این زمینه آیات قرآنی متعددی وجود دارد که در چند دسته قابل ارائه‌اند:
الف) آیاتى که عمل صالح را بر ایمان عطف کرده‌اند؛ زیرا عطف دلالت بر مغایرت مى‌کند. از جمله، آیات زیادى که تعبیر «انّ الذین آمنوا و عملوا الصالحات» را به کار گرفته‌اند (مانند کهف: 30 و 107).
اگر عمل صالح جزو ایمان یا خود ایمان باشد، تکرارِ بى‌فایده لازم مى‌آید. اگر گفته شود از قبیل ذکر خاص بعد از عام است، احتیاج به دلیلی دارد که سیاق جمله آن را اقتضا کند. همچنین، در آیة شریفة «مساجد خدا را تنها کسانى آباد مى‌کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده باشند و جز از خدا نترسند» (توبه: 18)
برپا داشتن نماز و دادن زکات بر ایمان عطف شده است.
ب) آیاتى که ایمان را شرط صحّت و قبولى اعمال دانسته‌اند، مثل آیة شریفة «پس هر که کارهاى شایسته انجام دهد و مؤمن ]هم[ باشد…» (انبیاء: 94)
از آنجا که مشروط داخل در شرط نیست، از این آیه مغایرت فهمیده مى‌شود. همچنین آیاتى که انجام عمل صالح را شرط ایمان قرار داده‌اند، مثل «و هر که مؤمنانه به نزد خدا رود، در حالى که کارهاى شایسته انجام داده باشد…» (طه: 75).
بنابراین آیه، ممکن است کسى مؤمن باشد، ولى عمل صالح انجام ندهد.
ج) آیاتى که حتى به کسانى که مرتکب گناهانى مثل قتل و بغى و ظلم شده‌اند، نسبت ایمان می‌دهند، از جمله «و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند، میان آن دو اصلاح دهید و اگر ]باز[ یکى از آن دو بر دیگرى تعدّى کرد، با آن طایفه‌اى که تعدّى مى‌کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد… در حقیقت مؤمنان با هم برادرند…» (حجرات: 9)
آیة شریفه افرادی را که در حال قتل و نافرمانى هستند و حداقل یک گروه از آنها یاغی است، برادران مؤمن دانسته است. همچنین در این آیه «کسانى که ایمان آورده‌اند ولى مهاجرت نکرده‌اند هیچ گونه خویشاوندى‌ای با شما ندارند، مگر آنکه ]در راه خدا[ هجرت کنند» (انفال: 72)،
نیز از کسانی که نافرمانى کرده‌اند و هجرت نکرده‌اند به‌عنوان مؤمن نام برده شده است. به آیات دیگری نیز می‌توان اشاره کرد که در این دسته می‌گنجند، مانند «کسانى که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده‌اند» (انعام: 82) و یا «همان‌گونه که پروردگارت تو را از خانه‌ات به‌حقّ بیرون آورد، حال آنکه دسته‌اى از مؤمنان سخت کراهت داشتند» (انفال: 5ـ6).
د) آیاتى که مؤمنان را مورد خطاب قرار داده و پس از آن اعمالى را بر آنان واجب کرده‌اند، مثل: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما مقرّر شده است» (بقره، 183)
و یا «اى کسانى که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و با راستان باشید.» (توبه: 111)
این آیه مخاطبان را دارای ایمان وصف می‌کند، اما در عین حال آنان را به رعایت تقوا فرا می‌خواند که جز با طاعت و ترک محرمات حاصل نمى‌شود. معلوم مى‌شود تقوا براى آنان حاصل نشده است و گرنه امر به تحصیل حاصل لازم مى‌آید.
ه‍‌) آیاتى که قلب را محلّ ایمان می‌دانند، بدون اینکه چیز دیگرى به آن ضمیمه کنند، مثل «در دل اینهاست که ]خدا[ ایمان را نوشته» (مجادله: 22). اگر اعمال جزو ایمان بودند، قلب محل ایمان به شمار نمى‌آمد.
3. در روایت معروفى که در منابع روایى اهل سنّت و شیعه آمده است، جبرئیل در هیئت یک اعرابى، از پیامبر دربارة معناى اسلام و ایمان سؤال مى‌کند و پیامبر اکرم(ص) به اعمالى مثل نماز، روزه، زکات و حج مستقل از ایمان اشاره مى‌کند
4. اجماع امّت بر اینکه ایمان شرط عبادات است. شىء نمى‌تواند شرط خودش باشد؛ پس ایمان با عبادات یکى نیست. همچنین اجماع وجود دارد که اگر کسى ایمان بیاورد و قبل از اینکه عملى انجام دهد بمیرد، مؤمن محسوب مى‌شود، پس معلوم مى‌شود عمل جزو ذات ایمان نیست
با توجه به دلایلی که ارائه شد متکلمان شیعی عمل را جزو ذات ایمان به شمار نمی‌آورند؛ گرچه در جای خود بر نقش عمل در نجات تأکید می‌کنند. اما سؤالی که پیش می‌آید این است که چگونه دیدگاه رایج شیعی عمل را خارج از ذات ایمان می‌داند و حال آنکه در روایات زیادی چنان بر اهمیت عمل تأکید شده است که جزئیت عمل از آن بر می‌آید. از این رو، به طور جداگانه این روایات را مورد بررسی قرار می‌دهم تا به یک وجه جمع مناسب و قابل قبول دست پیدا کنیم.

ادامه دارد ………………

در کرسی آزاد اندیشی در مرکز تخصصی نور الزهراء (سلام الله علیها) ساری مطرح گردید: روحانیت با توجه به اینکه متولی امور دینی و مذهبی در شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی بوده اند توانستند از طریق مساجد، مراسمات مذهبی و عزاداری و پخش اعلامیه‎ها به اطلاع رسانی و آگاه كردن مردم پرداخته و از این طریق نقش اساسی را در بوجود آمدن انقلاب اسلامی ترسیم نمایند
کرسی آزاد اندیشی با موضوع«نقش آفريني حوزه هاي علميه در پيش بري انقلاب اسلامي از واقعيت موجود تا حد مطلوب» در مرکز تخصصی نور الزهراء (سلام لله علیها) برگزار گردید.
در ابتدا « سرکار خانم شیما زائری» در مقام ارائه کننده بحث اظهار داشت: روحانیت با توجه به اینکه متولی امور دینی و مذهبی در شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی بوده اند توانستند از طریق مساجد، مراسمات مذهبی و عزاداری و پخش اعلامیه‎ها به اطلاع رسانی و آگاه كردن مردم پرداخته و از این طریق نقش اساسی را در بوجود آمدن انقلاب اسلامی ترسیم نمایند؛ از چهره های سرشناس این عرصه را می توان استاد مطهری، شهید بهشتی، شهید مفتح و بزرگان و عالمان دینی را نام برد.
وی در ادامه خاطر نشان کرد: در بحث وحدت حوزه و دانشگاه گرچه حوزه به عنوان یک نهاد دینی و مذهبی از آن انتظارات فراوانی می رود ولی دانشگاه به دلیل اینکه گرایش به آن بیش از نهاد حوزه می باشد و جامعه آماری آن بیش از حوزه می باشد لذا در امر فراهم کردن زمینه جهت برقراری وحدت حوزه و دانشگاه از دانشگاه بیش از حوزه انتظار می رود.
در ادامه «سرکار خانم یعقوبی» منتقد موضوع بحث بیان کرد: به غیر از روحانیت گروههای دیگر هم در پیروزی انقلاب نقش داشتند چرا که در سالهای قبل از زمان محمد رضا شاه، این گروه ها غیر از روحانیت بودند که در مقابل نظام پادشاهی و شاهنشایی که در ایران حاکم بود موضع مخالفت داشتند و به مبارزات دست زدند و در واقع روحانیت محصول آماده پیشینیان را درو کرده است.
وی در ادامه خاطر نشان کرد: در حوزه وحدت حوزه و دانشگاه حوزه دین و علم از یکدیگر متمایز نیست در این مسئله هر دو گروه باید وارد عمل شوند و با هم ترابطات علمی و دینی داشته باشند. و حوزه برای رسیدن به اهداف دینی خود بیشتر باید وارد جامعه شود و با مردم زندگی نماید..
در پایان استاد داور « جناب آقای محسن بابکی» ، معاونت علمی بسیج دانشجویی استان مازندران بیان کرد: در شکل گیری انقلاب اسلامی همانطور که فرد موافق بیان داشت روحانیت نقش بسزایی در کنار دیگر آحاد ملی و مذهبی داشته است.
وی در پایان یاد آور شد: در موضوع کرسی به این کلمه پیش بری باید دقت داشت که منظور از آن چیست؟ منظور از این کلمه آن است که گروهی را به سر منزل خودش با توجه به نقشی که داریم به جلو ببریم و این کار بسیار سختی می باشد. پس اینکه می گوییم نقش آفريني حوزه هاي علميه در پيش بري انقلاب اسلامي، منظور جلو رفتن به تنهایی نیست بلکه جلو رفتن همراه با یک جمعی می باشد.

به مناسبت هفته کتاب و کتاب خوانی از کتابخوان و کتابدار برتر تقدیر شد.

حضور طلاب مركز تخصصي نورالزهرا(س) در كافه كتاب داير در حوزه علميه نورالزهرا(س) به مناسبت هفته كتاب و كتابخواني

نشست علمی– پژوهشی با موضوع"شخصیت شناسی علامه طباطبایی” با حضوراستاد حوزه و دانشگاه جناب آقای عباس اسدی، در مرکز تخصصی نور الزهراء (سلام الله علیها) ساری مطرح گردید.
اسدی خاطر نشان کرد: علامه طباطبایی جامع علوم بسیاری بوده لکن در این بین علم فلسفه با نام ایشان بیش از دیگر علوم عجین شده است.
وی علامه را صاحب علوم و فنون بسیار دانست و گفت: زندگی علامه طباطبایی فیلسوف جهان اسلام فراز و نشیب زیادی را به دنبال داشت.
وی همچنین اظهار داشت: داشتن پیش مطالعه چه در زمان تحصیل و تدریس، داشتن شوق مطالعه در هر حال و زمانی حتی علی رغم ممنوعیت مطالعه از سوی پزشک معالج خود، زمان شناسی و توجه به نیاز جامعه در نگارش کتبی مثل تفسیر المیزان از جمله نکاتی بود که علامه در علم آموزی بدان توجه داشت.
استاد حوزه و دانشگاه یاد آور شد: مطالعه ی جامع در مورد ادیان و مذاهب و مطالعه ی مکرر کتب حدیثی مثل بحارالانوار برای نگاشتن تفسیر المیزان از جمله موضوعاتی بود که علامه مطالعه داشتند.
وی همچنین اظهار داشت: داشتن استقلال فکری و تحت تعقیب شخصیت خاص نبودن، داشتن نگاه نقادانه به کتب هنگام مطالعه از جمله ویژگی های شخصیتی آن عالم بزرگ بود.

به مناسبت هفته دفاع مقدس نشست پژوهشی- فرهنگی با موضوع” ایمان تشویق مدار و ایمان تکلیف مدار” با حضور جناب آقای “سادات کرمی” در مرکز تخصصی نور الزهراء (سلام الله علیها) ساری برگزار گردید.
سادات کرمی خلق واقعه ایی چون واقعه عاشورا را نشانه اوج ایمانِ یک عبد واقعی برشمرد و گفت: مسئله تکلیف مدار بودن از جمله ویژگی های واقعه عاشورا بود.
وی حکومت فاسد، جامعه فاسد و سکوت خواص منفعت طلبِ تشویق گرا را سه عامل اصلی در شکل گیری قیام عاشورا خطاب کرد و افزود:کشور ایران در زمان پهلوی با چنین شرایطی مواجه بود.
وی در ادامه یاد آور شد: انسان های تشویق مدار، مکلفینی هستند که معیار و میزان آن ها پاداش و ثواب آن عمل است در حالی که انسان های تکلیف گرا به دنبال انجام وظایف خود هستند.
وی همچنین اصلاح نگرش مردم و تغییر سبک زندگی مردم به سبک زندگی اسلامی و دینی را ریلی دانست که حاکم در جامعه اسلامی باید طی کند.
سادات کرمی تصاحب جانشینی پیامبر توسط غاصبین آن زمان و کنار زدن امام علی (علیه السلام) از خلافت را نشانه ایمان تشویق گرایانه و منفعت طلبانه سران آن جامعه بیان کرد.
وی در پایان شکل گیری انقلاب اسلامی را نتیجه تکلیف گرا بودن مردم ایران دانست و گفت: حوزه ها وامدار تکلیف مدار بودن مردم هستند و نباید در انجام رسالت خود کوتاهی کنند.

نشست علمی با موضوع “عوامل ظهور فرهنگ خرافه و روش مبارزه با آن از منظر قرآن کریم” با حضوراستاد حوزه و دانشگاه حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر سید حسن آقابابایی در در مرکز تخصصی نور الزهراء(سلام الله علیها) ساری برگزار گردید.
آقا بابایی خرافه و آثار نامطلوب آن بر فرد و اجتماع را از موضوعات مهم جامعه قلمداد کرد و گفت: این موضوع همیشه ذهن روشن¬ فکران دین و مصلحان اجتماع را به خود مشغول ساخته است.
وی در ادامه با اشاره به ارتباط مستقیم بین خرافه و انحطاط و عقب¬ماندگی جوامع خاطر نشان کرد: تمام جوامعی که به هر علتی گرفتار ذهن¬گرایی و اوهام شده¬اند و از عمل¬گرایی و منطق فاصله گرفته¬اند در دام خرافات افتاده اند.
وی همچنین اظهار داشت: خرافات و خرافه¬پرستی، دیرزمانی است که در فرهنگ همه جوامع در سرتاسر جهان رسوخ کرده و بمانند پوستینی وارونه واقعیت¬ها را تحریف نموده است.
استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: این پدیده منحصر به یک جامعه انسانی خاص نبوده و در پنج قاره این کره خاکی در بین ملل و اقوام مختلف از گذشته تا به امروز حضور و نمودی آشکار و پنهان داشته است.
وی با اشاره به این مطلب که خرافات و خرافه¬پرستی ارتباط مستقیم با بی¬سوادی و کم¬سوادی دارد، اظهار داشت: شخصی که آگاه به مسائل اجتماعی و مذهبی و آشنا به فرهنگ بومی خود باشد باتوجه به دانستنی¬های خود هیچ¬گاه در دام خرافه نمی¬افتد.
وی در پایان یکی از عوامل و بستر رواج خرافات در جوامع مذهبی را انحطاط و جهل و افول نقد و گفتگوهای دینی و رواج تقلید مستقیم و غیرمستقیم در حوزه عقاید دانست و گفت: شناخت علل و درمان صحیح و مستندگویی و طرح درست عقاید و رفتارهای منطقی و معقول، پژوهش¬های مستمر توسط عالمان روشن¬اندیش، بازنگری مداوم در یافته¬ها از جمله راه های درمان خرافه پرستی است.

چکیده:
بشر از روزی که پا به عرصه ی کره ی خاکی نهاد همواره با نیازهای متعددی رو به رو شده که برخی از این نیازها را به تنهایی برآورده ساخته است. ولی، بعضی از آنها آن چنان با حیات دنیوی و اخروی او عجین بوده است که جزء با مساعدت غیر و داشتن یک برنامه جامع نمی توانست بر این نیاز فائق آید. این برنامه از سوی رهبران الهی، دین، معرفی گشت و بر این امر ادعا گردید که دلایل بسیاری بر نیاز و کارکرد آن در حیات بشری وجود دارد و سعادت بشر در گرو سر سپردن به آن می باشد. بنابراین؛ بررسی موضوع مورد نظر از لحاظ نظري ، موجب عرضه ي نگاه جامع و کاملی از دین در همه ي ابعادش می شود و از لحاظ عملی، به پذیرش و قبول آرا و افکار دینی، از سوي نسل هاي جدید این انقلاب، که به نوعی خود را در مواجهه با طیف وسیعی از تبلیغات رنگارنگ جهان مادي گرا می بینند، می انجامد.در این تحقیق به این سوال پاسخ داده شد که دلایل نیاز به دین چیست؟ و کارکرد آن در حیات بشری چه می باشد؟ و با بررسی کتب کلامی – فلسفی و آیات - روایات مربوطه، این نتیجه حاصل شد که؛ دلایل عقلی و نقلی زیادی در مورد نیاز به دین از سوی پیام آوران الهی و بزرگان دین اقامه گردیده است. و همچنین روشن گردید که دین دارای کارکردهای مهمی در دو عرصه ی فردی و اجتماعی می باشد. به گونه ای که تحقیق و بررسی در آن سبب نیازمندی بشر به دین را به خوبی تبیین می سازد.
کلیدواژه ها: دین، کارکرد، نیاز، حیات بشری

مقدمه:
بشر به عنوان موجودی مختار و صاحب شعور در طول حیات خویش با نیازهای متعددی مواجه می شود. اگر چه برخی از نیاز های خود را می تواند به تنهایی برآورده سازد ولی برای اینکه بتواند حیات پسندیده ای را داشته باشد نیاز به یک برنامه جامع در جهت تحقق اهداف خود در زندگی دارد. این برنامه جامع از سوی خداوند تحت عنوان “دین” که به معنای شریعت و آیین است (ابن منظور، 1408ق، ج4، ص460) به پیامبران الهی ابلاغ گردیده؛ «فاقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التی فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم و لکن اکثر الناس لایعلمون (روم|30)؛ پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن این فطرتی است که خداوند انسانها را بر آن آفریده، دگرگونی در آفرینش الهی نیست این است که آیین استوار، ولی اکثر مردم نمی دانند.» پیامبران نیز، آن را به عنوان بزرگ ترين موهبت الهى به بشریت عرضه نموده اند. حال كه دین در اختيار بشر قرار داده شده است، عقل حكم مى كند از دینی که پیامبران آن را ارزشمندترين هديه الهى بیان می دارند، عالى ترين بهره بردارى صورت گيرد لکن؛ این بهره بردارى متوقّف بر شناخت آن می باشد و این شاخت با دانستن ضرورت و کارکرد آن که در این تحقیق منظور از آن، تمامی خدمات، آثار و هر نوع نقش دین در زندگی فردی و اجتماعی انسان است ( قدردان قرا ملکی، ۱۳۸۷، ص 293) به خوبی روشن می گردد. بنابراین، تحقیق مورد نظر به دنبال آن است تا دلایل نيازمندی بشر به دین را مورد بررسی قرار داده و برای تبیین روشنتر نیاز بشر به دین، کارکردهای آن را در دو عرصه ی فردی و اجتماعی را بیان نماید.
درباره موضوع مورد نظر کتاب یا مقاله ای که عیناً ناظر بر این موضوع باشد یافت نشده است. ولی در مورد هر یک از عناوین موضوع مورد نظر، یعنی “نیاز به دین” و “کارکردهای دین"، یا تحت عنوان “ضرورت دین” کتاب ها و مقالات متعدی نوشته شده است که از جمله ی آنها می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
“کلام جدید"( دکتر حسن یوسفیان)، “بررسی های اسلامی” (علامه طباطبايى) مقاله “قلمرو دین و انتظار حداقلی و حداکثری از دین” نوشته (سيده معصومه جوادي زاويه)، “ضرورت و رسالت دين” نوشته(على ربانى گلپايگانى)، “نياز بشر به دين از نگاه شهيد مطهّرى” نوشته، (احمد بهشتى مهر) و…
با توجه به پیشینه بیان شده می توان گفت اگرچه در باره ی کارکردهای دین تحقیقات متعددی اعم از کتب و مقاله نوشته شده است؛ لکن می توان گفت، درباره ی ضرورت و نیاز به دین به صورت منسجم کار نشده و در این تحقیق سعی شده با انسجام بیشتری به این مهم پرداخته شود. همچنین در بسیاری از موارد عدم اهتمام و انگیزه کافی در سپردگی نسبت به یک امری ناشی از عدم معرفت کافی نسبت به نقش و کارکرد آن مسئله می باشد. دین نیز مستثی از این قاعده نیست لذا؛ شناخت صحیح دلایل ضرورت و کارکرد آن موجب اهتمام بشر به انجام تکالیف الهی می شود. علاوه اینکه در عرصه ي پژوهش هاي دینی، بررسی آثار و کارکردهاي دین در زندگی بشر، همواره از اهمیت فراوانی برخوردار است چرا که مطالعه و پژوهش در این زمینه موجب پررنگ تر شدن نقش دین در جوامع مختلف انسانی می شود و شاید عاملی در جهت احیاء تفکر دینی به عنوان اساس و شالوده ي زندگی الهی باشد.
این تحقیق با روش توصیفی– تحلیلی به جمع آوری اطلاعات از طریق منابع و متون کتابخانه ای، مقالات علمی – پژوهشی، جستجو در اینترنت، نرم افزار های کلامی و… پرداخته است و نخست کلید واژه های مهم این تحقیق، مفهوم شناسی شده سپس دلایل عقلی نیاز به دین همچون: وجوب لطف، نارسایی ادراک بشری، تشریع قانون در جهت حفظ نوع انسانی، رسیدن به کمال مطلوب و… و دلایل نقلی یعنی؛ آیات و روایات را بیان نموده و در پایان کارکردهای فردی دین که شامل: معرفت زايي، معنا بخشي به نجات از گرداب تنهایی، راهنمایی به زندگی با آرامش، ابديت طلبي کاهش ناراحتی پيروزي بر شدايد و کاهش اضطراب، روشن‎بيني و بصيرت تفسیر خوشبینانه از مرگ و… و کارکردهای اجتماعی دین که شامل: برپايي‌ عدالت‌ و دادگری، آزادی بخشی، زدودن خرافه ها پشتیبانی از فضایل فضایل اخلاقی، جبران کاستی های دنیای مدرن، بسترسازي براي ایجاد و تعالي فرهنگ و تمدن و… است را، مورد بررسی قرار داده است.
مقدمه:
هر کسی قبل از اینکه دینی را برای خود برگزیند به دنبال آن است که سبب نیازمندی خود را به آن بیابد. در واقع پاسخ به این پرسش می تواند موجب آن گردد که فرد در برابر پیام آوران دین و قوانین الهی سر تسلیم فرود آورد. پیام آوران ادیان الهی و بزرگان و اندیشمندان اسلامی دیدگاه های متعددی را از دو منظر عقل و نقل در پاسخ به این پرسش اقامه نموده اند. در اینجا سعی شده است مهمترین این دلایل، مورد بررسی قرار گیرد.
1-) دلایل نیازمندی به دین
1-1-)دلایل عقلی
1-1-1-) تشریع قانون در جهت حفظ نوع انسانی
فلاسفه اسلامى (فيلسوفان مشايى مسلمان) نیاز و ضرورت دين و نبوت را بر اساس نيازمندى حيات اجتماعى بشر به قانونى كامل جامع و عادلانه تبيين‏كرده‏اند، تبيين برهان آنان كه ابن سينا در كتاب اشارات تقرير و محقق طوسى شرح‏كرده چنين است:
1. انسان به تنهايى نمى‏تواند به نيازهاى طبيعى خود پاسخ گويد، بلكه به مشاركت‏و همكارى ديگران نياز دارد. از اين رو گفته‏اند: «انسان مدنى بالطبع است.‏»
2. غريزه شهوت و غضب در انسان او را به سودجويى و تعدى به ديگران برمى‏انگيزد، و نتيجه آن اختلال نظم اجتماعى است. از اين رو، حيات اجتماعى انسان نيازمند قانونى عادلانه است كه حقوق و وظايف افراد را تعيين كند.
3. تدوين اين قانون به دست‏ خود مردم، زمينه‏ساز نزاع و اختلاف است، و در نتيجه ‏چيزى كه غرضى از آن جلوگيرى از بروز اختلاف و رفع نزاع است، خود سبب بروز نزاع واختلاف خواهد بود.
4. پس قانون‏گذار بايد از ويژگى‏اى برخوردار باشد كه او را از ديگران ممتاز كند و اطاعت او را گردن نهند. و او همان پيامبر الهى است كه با آوردن معجزه دعوى ‏پيامبرى خود را اثبات مى‏كند، و در نتيجه لزوم اطاعت او بر ديگران آشكار مى‏گردد.
5. انسان‏هاى معمولى، اجراى عدل را چندان مهم نمى شمارند و بيش‏تر به تامين ‏منافع خود مى‏انديشند. و به عبارت ديگر، نيازهاى فردى را بر نيازهاى نوعى مقدم ‏مى‏دارند، از اين رو، براى اين‏كه آنان به قوانين دينى احترام بگذارند و اجراى‏آن‏ها را مهم تلقى كنند، پاداش‏ها و كيفرهاى اخروى مقرر گرديده است.
6. توجه به پاداش‏ها و كيفرهاى دينى متفرع بر شناخت‏ خداوند است كه پاداش و كيفر اعمال به دست اوست. از اين رو، شناخت‏ خداوند نيز از معرفت‏هاى دينى لازم به ‏شمار آمده است. بنابراین براى تحكيم معرفت ‏به خداوند، عبادت‏ها و اذكار و مناسك دينى مقرر گرديده است، و انسان ها به انجام آن دعوت شده اند.
محقق طوسى پس از شرح برهان فوق مطلبى را به‏عنوان نقد كلام ابن‏سينا آورده و گفته است:
«همه آنچه را كه شيخ درباره شريعت و نبوت بيان نمود. چنين نيست كه انسان بدون‏ آن نتواند زندگى كند، بلكه نقش آن‏ها در كمال نظام زندگى دنيوى و اخروى بشر است، ولى حيات ضرورى انسان از طريق قوانين و تدابير غير دينى نيز امكان‏پذير است.چنان‏ كه در روى زمين جوامع غير دينى نيز وجود دارد.» ( ابن سینا، 1403هـ . ق، ج‏2، ص 371 374) يعنى؛ اگر ما به ‏انسان به عنوان يك موجود صرفاً مادى باشد و حيات او را منحصر در حيات دنيوى بدانيم، ممكن است جامعه بشرى براساس قوانين غير دينى نيز نظم لازم را به‏دست آورد. ولى اگر انسان شناسى مبتنى بر دو بعدى بودن انسان باشد و در كنارحيات مادى و دنيوى به زندگى معنوى و اخروى نيز براى انسان قايل شويم، بلكه آن‏را اصل و فلسفه حيات او بدانيم، قانون و شريعت الهى امرى ضرورى و اجتناب‏ناپذير خواهد بود، و بديهى است كلام ابن‏سينا بر پايه چنين انسان‏شناختى‏اى استواراست.
1-1-2-)وجوب لطف
متكلمان اسلامى، نیاز به دين و تكليف را براساس قاعده لطف‏ تبيين كرده‏اند. مقصود از قاعده لطف این است كه به سبب آن، مکلف به طاعت نزدیک و از معصیت دور می شود و در قدرت مکلف بر انجام دادن تکلیف، موثر نیست و به مرز اجبار نیز نمی رسد.( شیخ مفید، 1413ق، ص31) بنابراین؛ آنچه که بشر را به هدف از آفرينش او و وصول به مقام قرب ‏الهى نزديك ‏مى‏سازد، به مقتضاى جود و حكمت الهی انجام آن ‏ بر خداوند، واجب و لازم است. اساس اين قاعده كلامى را لزوم هماهنگى ميان فعل و فاعل ( اصل سنخيت) تشكيل‏مى‏دهد. به عبارت ديگر لازمه كمال در ذات و صفات ذاتى خداوند، كمال در فعل و صفات‏افعال است. بنابراين، شان الوهيت و ربوبيت ‏خداوند اقتضا مى‏كند كه آن ‏چه بشر را در نيل به غايت مطلوب او كمك مى‏كند، در اختيار او قرار دهد. و اين، مفاد قاعده ‏لطف در اصطلاح متكلمان عدليه است.
براساس اين قاعده، در تبيين لزوم تكليف و شريعت گفته‏اند: تكليف و شريعت از دو نظر لطف در حق انسان‏هاست. و چون لطف ضرورى است، تكليف و شريعت نيز ضرورى خواهدبود، آن دو جهت عبارتنداز:
1. به حكم عقل، شكر منعم واجب است، چنان‏كه عدل، انصاف، وفاى به عهد نيز واجب‏و كارهاى مقابل آن‏ها قبيح و ناروا هستند(تكاليف عقلى).
از طرفى التزام به عبادات شرعى، در تقويت و تحكيم تكاليف عقلى مزبور مؤثر وكارساز است. بنابراين، تكاليف شرعى نسبت‏به تكاليف عقلى لطف هستند، و لطف واجب‏است. پس تكاليف شرعى نيز واجب و ضرورى‏اند.
2. علم به پاداش‏ها و كيفرهاى اخروى نقش مؤثرى در گرايش انسان به طاعت و دورى ‏از معصيت دارد، اين آگاهى از طريق حس و عقل به دست نمى‏آيد، بلكه راه آن منحصردر وحى و شريعت آسمانى است.
بنابراين، از اين نظر نيز تكليف و دين لطف در حق انسان‏هاست، پس ضرورى است. (لاهيجى،۱۳۷۳ش، ص‏353)
1-1-3-) نارسایی ادراکات بشری
عقل می گوید زندگی این جهانی به عبث آفریده نشده و خدای حکیم آدمی را چون چارپایان نیافریده است. پس به ناچار باید از غفلت و بی خبری در آییم و به دنبال کشف نقشه و برنامه ای برای جهت دادن سعادت خود در این دنیا برآییم. در گام اول می بینیم عقل و حس براي هدايت و تأمين سعادت انسان کافي نيست، و نمی تواند طرح و برنامه همه جانبه ای را در این جهان ایجاد کند تا چه رسد به اینکه بتواند دورنمایی از زندگی پس از مرگ برای ما ترسیم کنند. بلکه؛ عقل جهت رشد و شناخت برخي از واقعيات، نياز به دين دارد. زيرا عقل در شناخت برخي از مسايل عاجز است و در تشخيص حق و باطل دچار مشکل مي شود. بنابراین؛ باید به دنبال منبع دیگری باشیم. این منبع در منابع الهی دین نامیده می شود.(یوسفیان، 1390 ش، ص162) دین است که در برخی موارد زمینه های حکم عقل را فراهم می نماید و آن را در تفسیر زندگی، شناخت جهان و شناخت مبدأ و معاد کمک می کند. بر اساس نیاز عقل به دین است که یکی از فلسفه های بعثت پیامبران «رشد عقلانی» بیان شده است.
امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «خداوند رسولانش را فرستاد… تا گنجینه های عقل را آشکار سازند…» ( کلینی، 1390 ش، ج 1، ص 16)
آیت اللَّه جوادی آملی می نویسد: «… مثلاً عقل انسان، بعضی از صفات جزئیه خداوند، مانند سمع و بصر و کلام الهی و همچنین حقیقت معاد و چگونگی آن و احکام الهی را کاملاً درک نمی کند و باید آن ها را از نقل(حدیث) استفاده کند…» (جوادي آملي، 1391ش، ص 24 و ص37 و ص 45-40)
1-1-4) رسیدن به کمال مطلوب
در حقيقت، كامل‏ترين نوع‏جهان‏بينى كه بشر مى‏تواند به آن دست یابد جهان‏بينى دينى است، و چون بدون داشتن جهان‏بينى كامل، تكامل در حوزه علم و عمل به دست نمى‏آيد، بنابراين، انسان در كمال علمى و عملى ‏خويش نيازمند دين است. واين است علت نيازمندى انسان به دين از آغاز تا پايان، و براهين و دلايلى كه در متون دينى و كتب فلسفى و كلامى بيان گرديده است، شرح وتفسير اين علت اساسى‏است. اين علت اساسى، به گونه‏اى روشن در كلام محقق طوسى آمده‏است. وى پس از نقل كلام فخرالدين رازى درباره فوايد بعثت پيامبران گفته است: «ضروره وجود الانبياء لتكميل الاشخاص بالعقائد الحقه والاخلاق‏ الفاضله و الافعال ‏المحموده النافعه لهم فى‏عاجلهم و آجلهم، و تكميل النوع باجتماعهم على‏الخير و الفضيله و تساعدهم فى‏الامور الدينيه و سياسه الخارجين عن جاده‏الخير و الصلاح…» حاصل عبارت ياد شده اين است كه؛ ضرورت نبوت به خاطر تكميل بشر است در حيات ‏فردى و اجتماعى او زيرا؛ هر فرد از افراد بشر در پرتو عقايد حقه و اخلاق پسنديده ‏و كارهاى شايسته به كمال مطلوب خويش دست مى‏يابد، چنان ‏كه كمال حيات اجتماعى ‏انسان نيز در گرو اين است كه اجتماع آنان براساس خير و فضيلت، استوار گردد، ودر كارهاى دينى يك‏ديگر را يارى نمايند، و نيز كسانى كه از راه خير و صلاح فاصله‏مى‏گيرند، با تدبير و سياست دينى ادب شوند. (نصيرالدين طوسي، 1405 ق‌ ص‏367)
متكلمين(حلّي، 1381ق، ص375) و فيلسوفان (ابن سينا، بی تا، ص441؛ صدرالدین شیرازی، 1354ش، ص488ـ489) این دلیل را با استواری بر مقدمات ذیل اینگونه بیان می دارند:
1. خداوند حكيم است و كار لغو و بيهوده نمي كند، بنابراين افعال او غايتمند است. اما غايت و هدف آفرينش آن است كه مخلوقات خداوند، و از جمله انسان، به كمالات شايستة خود دست يابند.
2. زندگي دنيا مقدمة زندگي آخرت است و سعادت و شقاوت ابدي در گرو چگونه زيستن در اين جهان است.
3. انتخاب مسير زندگي، افزون بر اراده، وابسته به شناخت و آگاهي است.
4. ابزار عمومي شناخت (حس و عقل) از درك راه درست زندگي و چگونگي رابطة دنيا و آخرت ناتوان است. حس در قلمرو خارج از محسوسات كاربردي ندارد و عقل، فراوان دچار خطا مي شود. افزون بر اين، عقل از تشخيص بسياري از مصالح و مفاسد انسان ناتوان است. (مصباح يزدي، 1375، ص27ـ38)
از مجموع مقدمات ياد شده، روشن مي شود كه انسان براي وصول به كمال نهايي خويش، نياز به منبع ديگري، ـ غير از حس و تجربه و عقل ـ دارد كه تا با بهره گيري از آن بتواند در هر مورد راه درست را كاملاً بازشناسد و بر اساس اين شناخت، به گزينش صحيح دست زند.
1-2-) دلایل نقلی
1-2-1)آیات
نیاز به دین و ضرورت و اهميت آن به درستي از آيات قران فهميده مي شود، مثلاً خداوند کريم، در” سوره روم آيه 29″ اين ضرورت را گوشزد مي کند و مي فرمايد: « فاقم وجهک للدين حنيفا فطرة الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله ذالک الدين القيم و لکن اکثر الناس لا يعلمون». از لفظ اقامه دوام و ثبات و تمام و کمال دانسته مي شود و اقامه وجه تمام روي را به طرف چيزي گرداندن است از اين جهت بايد گفت کتاب آسماني مسلمين از پيروان خود توجه کامل و دائم و مستمر به دين را خواسته است و بديهي است که اگر دين داراي شأن عظيم و اهميت تامي نباشد اين تکليف معني نخواهد داشت، و تأييد اين معني و ضرورت را مي توانيم همچنين در “آيات 70 سوره انعام"، «وَ ذَرِ الَّذینَ اتَّخَذُوا دینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفیعٌ وَ إِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْل لا یُؤْخَذْ مِنْها أُولئِکَ الَّذینَ أُبْسِلُوا بِما کَسَبُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمیم وَ عَذابٌ أَلیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ؛ و رها کن کسانى را که آئین خود را به بازى و سرگرمى گرفتند، و زندگى دنیا، آنها را مغرور ساخته; و با این (قرآن)، به آنها یادآورى نما، تا گرفتار (عواقب شوم) اعمال خود نشوند! (و در قیامت) جز خدا، نه یاورى دارند، و نه شفاعت کننده اى! و (چنین کسى) هر گونه عوضى بپردازد، از او پذیرفته نخواهد شد، آنها کسانى هستند که گرفتار اعمالى شده اند که خود انجام داده اند؛ نوشابه اى از آب سوزان براى آنهاست; و عذاب دردناکى، به خاطر این که کفر می ورزیدند و آیات الهى را انکار مى کردند.» و” آيه 123 سوره توبه” و… بشناسیم.
از دیدگاه قرآن خلقت انسان دارای هدف خاصی است.(امین زاده، 1380ش، ص 66) خداوند متعال می فرماید: «یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه؛ ای انسان تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را ملاقات خواهی کرد.»(انشقاق|6) آیا غرض از خلقت انسان بهره گیری از دنیا بوده تا چند روزی در این دنیا زندگی کند و مراحلی را بگذراند، به دنیا بیاید، چند روزی کودک باشد، به جوانی برسد و بعد پیر شود و باز به خاک برگردد؟ اگر غرض از آفرینش انسان این باشد این فرض با خلقت حیوانات تمام می شود و دیگر لازم نبود انسان آفریده شود و بر فرض که انسان برای این غرض باشد احتیاجی به فکر و شعور برای او نبود. لذا اینکه غرض از خلقت انسان تنها بهره گیری از مادیات دنیا باشد و انسان به یک زندگی دورانی تن دهد و حرکت دورانی داشته باشد، قرآن کریم آن را لغو و بیهوده می شمارد و از تن دادن به چنین زندگی نهی می فرماید و آن را زندگی ذلت بار می شمارد. (آل عمران/185 ) «و ما الحیاة الدنیا الا متاع الغرور؛ (حدید/20 ) و زندگی دنیا چیزی جز سرمایه فریب نیست. » «اعلموا انما الحیاة الدنیا لعب و لهو و زینة و تفاخر بینکم و تکاثر فی الاموال والاولاد(حدید/20) ؛ بدانید زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمل پرستی و فخر فروشی درمیان شما افزون طلبی دراموال و فرزندان است. » این ندای قرآن است که می فرماید: «ارضیتم بالحیاة الدنیا من الآخرة فما متاع الحیوة الدنیا فی الآخرة الا قلیل؛ (توبه| 38) آیا به زندگی دنیا به جای آخرت راضی شده اید؟ با اینکه متاع زندگی دنیا در برابر آخرت جز اندکی نیست.» و باز می فرماید: «و فرحوا بالحیاة الدنیا و ماالحیاة الدنیا فی الآخرة الا متاع (رعد/26 )؛ آنها به زندگی دنیا شاد شدند در حالی که زندگی دنیا در برابر آخرت متاع ناچیزی است.» با توجه به این آیات معلوم می شود زندگی انسان اگر به خاطر دنیا باشد ارزش ندارد بنابراین غرض از خلقت باید غیر از این باشد و زندگی در دنیا باید وسیله ای برای آن غرض باشد. در اینجا باز به قرآن برمی گردیم تا ببینیم غرض از خلقت را چگونه بیان می فرماید، آنجا که فرمود: «و ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون ( ذاریات/56)؛ جن و انس را نیافریدیم مگر برای این که مرا پرستش کنند. « پرستش چیست؟ راه و رسم آن چگونه است؟ دستوراتی که باید مورد اطاعت قرار گیرند و اموری که از آنها نهی شده اند کدامند؟ از کجا باید آنها را شناخت؟ آیا جز وحی و دین چیز دیگری می تواند پاسخگو باشد؟ حال که به این حقیقت دست یافتیم که زندگی انسان بازیچه نیست و خدای حکیم آدمی را چون چارپایان به خود واگذار نکرده است، ناچار باید از غفلت و بی خبری درآییم و به دنبال کشف برنامه ای برای تامین سعادت خویش برآییم . در گام اول حس و عقل را در پی ریزی همه جانبه ای برای زندگی این جهانی نیز کارآمد نمی یابیم چه رسد به اینکه دورنمای زندگی پس از مرگ را ترسیم کند و راه درست زیستن را بنمایاند از این رو توجه به حکمت الهی ما را به منبعی دیگر از معرفت رهنمون می گردد که در منابع دینی وحی خوانده شده است.» ( یوسفیان، 1381ش، ص 17) نتیجه این می شود که دین وسیله رسیدن به هدف خلقت و سعادت انسان است .
علامه طباطبایی در تایید مطلب بیان شده می گوید: «فان الدین هو الطریقة المسلوکة … التی یقصد بها الوصول الی السعادة الحقیقة(طباطبایی، 1374، ج 7، ص 192 )؛ دین همان روش پیموده شده ای است که هدف آن رسیدن به سعادت حقیقی است.
همچنین از مطالعه آيات قرآن به‏دست مى‏آيد كه دين نوعى هدايت است. چنانكه ‏مى‏فرمايد: «فاماياتينكم منى هدى فمن تبع هداى فلاخوف عليهم‏ولاهم يحزنون (بقره | 38) ؛ اگر از جانب من‏هدايتى براى شما آمد، پس آن‏كس كه هدايت مرا پيروى كند، بر آنان بيمى نيست و نه‏آنان محزون خواهد بود.» نظير اين آيه در “آيه‏123 سوره طه"نيز آمده و در آن آيه نتيجه پيروى از هدايت‏الهى را مصونيت از گمراهى و بدبختى (ضلالت و شقاوت) دانسته است.اين دو آيه پس از آيات مربوط به خلقت آدم و خروج او از بهشت و هبوط به زمين‏است، از اين‏جا روشن مى‏شود كه مقصود از هدايت، هدايت غريزى و حتى هدايت عقلى‏نيست، بلكه هدايت ‏شرعى و دينى است كه از طريق وحى تشريعى به آدم و نسل او خواهدرسيد. در جاى ديگر فرموده است: «قل اننى هدانى ربى الى صراط مستقيم دينا قيما مله ابراهيم حنيفا و ما كان‏ من ‏المشركين ( انعام |161)؛ بگو به درستى كه پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده است وآن‏دينى استوار (يعنى) آيين حنيف ابراهيم است؛ او از مشركان نبود.»
خداوند تبارک و تعالی درباره قرآن مى‏فرمايد: «شهر رمضان الذى‏انزل فيه‏القران هدى للناس …» (بقره |185)؛ ماه رمضان كه قرآن براى هدايت‏ مردم در آن نازل گرديد. و درباره تورات و انجيل مى‏فرمايد: «وانزل التوراه والانجيل من قبل هدى للناس ( آل عمران | 4) ؛ قبل از اين، تورات و انجيل رابراى هدايت انسان‏ها نازل كرد.» بنابراين؛ از آنجایی دين، رسالت هدايت‏ بشر را برعهده دارد. و پیمودن راه کمال و رسیدن به اهداف و اغراض بدون هدایت برای انسان میسر نیست. به خوبی نیاز و ضرورت وجود دین روشن می گردد.
1-2-2)روایات
از دلایل نقلی که می توان در مورد نیاز بشر به دین اقامه نمود روایاتی است که در این زمینه وارد شده است. مطالعه سخنان علی(علیه السلام)می فهماند که در دیدگاه آن حضرت، دین مجموعه ای از باورها، معرفتها، معارف حقه، دستورالعملها و مقرراتی است که انسان در تامین سعادت و کمال وجودی و به دست آوردن آرامش روحی و روانی و رفع دغدغه های فکری و ایجاد روابط سالم و بی شائبه و شفاف به رعایت آن نیازمند است. همچنین آن حضرت می فرماید: «ادین الناس من لم تفسد الشهوة دینه » (ابولفتح آمدی،1392، ج 2، ص 3207). متدین ترین انسانها کسانی هستند که شهوت و تمایلات نفسانی دین آنان را فاسد نکند. بنابراین دین همراه با یقین و باورهای مطمئن و ارزشهای اخلاقی و فضایل بالای انسانی و معرفت شهودی است و لذا می فرماید: «لادین لمرتاب و لامروة لمغتاب » (همان ج 6، ص10440). کسی که فاقد یقین و باور مطمئن است از دین بی بهره است و کسی که پشت سر دیگران حرف می زند و غیبت می کند فاقد فتوت و مردانگی است.
در این دیدگاه دین برای فرد متدین علاوه بر اینکه معرفت و علم و آگاهی می آورد و صاحبش را دارای ضمیری روشن و بیدار می سازد و از اضطرابهای روحی و دغدغه های فکری نجات می بخشد او را دارای نفس مطمئنه و استوار و محکم قرار داده و از وی فردی امین و قابل اعتماد برای دیگران و جامعه تربیت می کند. به همین جهت امام (علیه السلام) به طور مکرر و با تاکید می فرماید: «لا تثقن بعهد من لادین له » (همان، ص 10163). به تعهدات کسانی که دین ندارند خیلی مطمئن و اعتماد نداشته باشید. یا در جای دیگر می فرماید: «لا امانة لمن لادین له » (همان، ص 10789). کسی که دین ندارد امانت ندارد یعنی نمی شود انسان فاقد دین را فردی امین و مطمئن دانست.
همچنین از آنچه در کلام امام علی(علیه السلام) در” خطبه اول نهج البلاغه” در مورد اهداف بعثت انبیاء آمده، به خوبى نقش و نیاز به دین در زندگى انسانها آشکار مى گردد که «اگر پیامبران نبودند شرک و بت پرستى سراسر جهان انسانیّت را فرا مى گرفت و شیاطین، آنها را از معرفت خداو بندگى او باز مى داشتند، چرا که عقل انسانها به تنهایى براى تشخیص همه اسباب سعادت و موانع راه کافى نیست. درست است که عقل نورافکن پرفروغى است ولى تا آفتاب وحى نتابد و همه جا را روشن نسازد تنها با نورافکن عقل که محیط محدودى را روشن مى کند نمى توان این راه بسیار پرخطر و پرفراز و نشیب را طى نمود.»
امام رضا (علیه السلام) نیز در اشاره به نیاز بشر به دین می فرماید: «از آنجا که در آفرینش مردمان و استعدادهای آنان آنچه به طور کامل به مصالح شان برساند وجود نداشت و آفریدگار برتر از آن بود که دیده شود و ارتباط مستقیم با وی برقرار گردد چاره ای جز این نبود که فرستاده ای معصوم میان او و آدمیان میانجی شود و امر و نهی الهی را به ایشان برساند.»(مجلسی، 1403ق ، ج 7، ص 40 ( یعنی؛ دین را برای رسیدن انسانها به سعادت برایشان ارمغان آورد .
در جای دیگر از امام صادق علیه السلام در خصوص فلسفه بعثت پیامبران و نیاز به دین آمده است: «…هنگامی که ثابت کردیم خالق و آفریدگاری داریم و آن آفریدگار هرگز به چشم دیده نمی شود و قابل لمس نیست تا بندگانش با او تماس مستقیم داشته باشند، ثابت می شود که او سفیرانی میان بندگانش دارد که دستورهای او را به آن ها می رسانند و آن ها را به آنچه مصالح و منافع شان در آن است و مایه بقای آن ها و ترک آن مایه فنای آنان می شود رهنمون می شوند.» (کلینی، 1390ش، ج 1، ص 168)
مقدمه:
عده ای معتقدند نباید دلیل نیازمندی به دین را در مباحث ماهوی و تئوریک و چیستی شناسی جستجو کرد. بلکه به جای این کار بهتر است تحقیق کنیم تا ببینیم دین در زندگی آدمیان چه کارکردهایی دارد. با دانستن کارکرد های دین می توان دلیل نیازمندی به دین را هم به روشنی درک کرد. لذا؛ انديشمنداني كه در حوزه دين مطالعه و تحقيق مي كنند دربارة خدمات و كاركردهاي دين رويكردهاي مختلفي دارند. گروهي دين را داراي كاركردهاي منفي مي شمارند.(فروم، 1363، ص 23) و بعضي ديگر بر كاركردهاي مثبت آن تاكيد مي ورزند. حقيقت آن است كه دين الهي افزون بر سعادت اخروي، آرامش و رفاه دنيوي را نيز تأمين مي كند و نيازهاي اصيل اجتماعي و رواني انسان را به نيكوترين صورت برآورده مي سازد.( طباطبايي، 1374، ج5، ص 88 ؛ جيمز، 1372، ص 193)
2-) کارکرد های فردی دین
2-1-) معنا بخشي به زندگي
شاید این فایده از مهم‌ترین فواید دین باشد، زیرا زمانی زندگی برای انسان معنا دارد که بداند هدف و معنای آن چیست و برای چه آفریده شده. در واقع، اگر معنای زندگی را در جهت تأمین جاودانگی انسان تبیین کنیم، به یکی از عظیم‌ترین و اصلی‌ترین فواید دین دست یافته‌ایم؛ ازاین رو گفته اند سرّ حاجت انسان به دین، جاودانه بودن و زندگی اخروی اوست و اگر جاودانگی‌ مطرح ‌نباشد، زندگی‌ لغو خواهد بود.
از نگاه انسان خدا باور، زندگي منحصر در حيات مادي نيست بلكه مرگ آغاز زندگي حقيقي است و حيات جاويدان انسان پس از مرگ شروع مي شود. اين تفسير از مرگ به زندگي معنا مي بخشد و خدا باوران را به استقبال عاشقانه از شهادت مي كشاند. در مقابل، كساني كه مرگ را پايان حيات انسان مي شمارند به پوچ انگاري مي رسند و زيستن در اين جهان را بي معنا مي يابند. به گفته برخي از دانشمندان، «مرگ چندان به سبب ناشناخته بودن يا پايان دادن به حيات فرد مايه هراس نيست، بلكه بيشتر به اين دليل مايه نگراني است كه زندگي را در هنگام حيات فرد برايش بي معنا و بيهوده مي سازد.»( ملكم، 1377، ص381)
اعتقادات دینی ازآن جهت که تلقی انسان را نسبت به جهان شکل خاص می دهد، بدین گونه که آفرینش را هدفدار و هدف را خیر و تکامل معرفی می کند، طبعا دید انسان را نسبت به کل نظام هستی و قوانینی حاکم برآن خوش بینانه می سازد. حالت فرد با ایمان در نظام هستی مانند حالت فردی است که در کشوری زندگی می کند که قوانین و تشکیلات آن را درست و عادلانه می داند، به حسن نیت کارگزاران اصلی ایمان دارد و قهرا زمینه ترقی و تعالی را برای خود و افراد دیگر فراهم می بیند و معتقد است تنها چیزی که ممکن است سبب عقب ماندگی او بشود، تنبلی خودش و افراد مانند اوست که مثل او مکلف و مسئولند. این اندیشه به او امیدواری می بخشد و او را به کار و تلاش وا می دارد. ( مطهری، 1377ش، ج۲ ، ص46) ازنظر منطق مادی، جهان نسبت به مردمی که در راه صحیح یا راه باطل، راه عدالت یا راه ظلم گام بر می دارند، بی تفاوت است و نتیجه آن پوچی و بی معنای در زندگی و در نهایت خود کشی است. ولی در منطق فرد دیندار و باایمان عکس العمل جهان در برابر دو نوع تلاش یکسان نیست، بلکه دستگاه آفرینش حامی مردمی است که در راه حق و عدالت، درستی، و خیرخواهی تلاش می کنند و این تلاشها به نتیجه می رسند:«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ‌ (محمد| ۷ )؛ ای کسانی که ایمان آورده اید اگر(دین) خدارا یاری کنید، شما را یاری می کند و گامهایتان را استوار می دارد.» و «إِنَّ اللَّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ‌ ( توبه، |120)؛ خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی سازد.»
2-2-) معرفت زايي
انسان، نخست از طريق حسّ و تجربه به امور اطراف خود شناخت مي يابد و با بلوغ و تکامل خود قلمرو شناختش نيز متحوّل مي شود؛ امّا مسأله شناخت، زواياي پيچيده اي دارد؛ به گونه اي که برخي مانند سوفسطائيان منکر شناخت شدند. ادامه اين داستان در غرب، با تفکيک بين نومن (پديده) و فنومن (ذهن و پديدار) به وسيله کانت و نظريّه نسبيت معرفت ادامه دارد.
نخستين نقش و کارکرد دين و پيامبران، تأييد مسأله شناخت است؛ خداوند يکي از وظايف پيامبران را تعليم حکمت و دانش مي داند که انسان از آن خالي الذهن بود:
وَيُعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَيُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ. ( بقره| 129 و 151؛ آل عمران| 164؛ جمعه | 2)
قرآن کريم به عنوان منبع دين آسماني و منشور پيامبر(صلی الله علیه و آله)، در معرفي منابع و ابزار شناخت نگاه عام و فراگير داشته و آن را مانند تجربه گرايان به حس، و مانند عقليون به تعقّل، و مانند عارفان به شهود منحصر نکرده و بلکه از اعتبار مجموع آن ها به تناسب افراد دفاع کرده است.( ر.ک: تفسير پيام قرآن، ج1) دين افزون بر آموزش اصل شناخت، در مقولات دين، یعنی؛ مبدأشناسي، انسان شناسی و معاد شناسی به تعليم انسان پرداخته است.
2-3-) نجات از گرداب تنهایی
یکی از دردهای همیشگی انسان که پیوسته از آن رنج می برد، احساس تنهایی است. یکی از فوائد دین و باور دینی این است که انسان خداباور هیچ گاه احساس تنهایی نمی کند زیرا باور دارد که خدا از رگ گردن به او نزدیکتر است.«نحن اقرب الیه من حبل الورید.»(سوره ق | 16) آدميان هر اندازه ديوارهاي زمان و مكان را فرو ريزند و آرزوي زندگي در دهكدة جهاني را دست يافتني تر مي بينند، گونه هايي از احساس تنهايي را با خود به همراه دارند و در ميان هم نوعان خود دارويي براي آن نمي يابند، به گفتة “پل تيليش” (1886ـ1965م) «پيشرفت فناوري فاصله هاي زماني و مكاني را برداشته، امّا بيگانگي دل ها از يكديگر به گونة شگفت انگيزي افزايش يافته است.» (آلستون و ديگران، 1376، ص115)اين احساس تنهايي كه يكي از عوامل پيدايش افسردگي است، شكل هاي گوناگوني مي يابد و در فراگيرترين حالت، در قالب اين آگاهي جلوه گر مي شود كه ديگران ـ هر اندازه نيروي خود را به كار گيرند ـ ‌به دليل نارسايي در علم و قدرت، از گشودن گره بسياري از مشكلات انسان ناتوانند. ( ر.ك: ملكيان، ص126) در اين حالت اعتقاد به خدايي كه در دانش و توانايي بي همتاست، آدمي را از گرداب تنهايي مي رهاند و خلوت با پروردگار يكتا را شيرين ترين لحظه ها مي گرداند.
2-4-) کاهش ناراحتی ها و راهنمایی به زندگی با آرامش
زندگی بشر درکنار خوشی ها و شیرینی ها؛ رنجها و شکست ها دارد. پاره ای ازحوادث جهان مانند پیری و برخی بیماریها قابل پیشگیری و علاج نیست که این قبیل امور انسان را رنج می دهد و گرفتار ناراحتی و اضطراب می کند. ایمان مذهبی در انسان نیروی مقاومت می آفریند و با تفسیر درست تلخی ها، آن را شیرین می گرداند و با اعتقاد به رستاخیز باور دارد هر درد و رنجی که از ناحیه طبیعت یا دیگران به انسان می رسد، آفریدگار متعال به گونه ای دیگر آن را جبران خواهد کرد. ایمان مذهبی اموری چون چنگال وحشتناک مرگ را، به وسیله ای برای بازگشت به سوی خداوند و برخور داری از نعمت های ابدی خداوند مبدل می سازد و بدین ترتیب نه تنها آن را تحمل پذیر بلکه به پدیده ای شیرین تبدیل می کند. ( مطهری، مجموعه آثار، 1377ش، ج ۲، ص ۴۸؛ مسعود آذربایجانی، 1394، ص ۱۵۹) ویلیام جیمز معتقد است قدرتی که دین برای تحمل مصایب به انسان می دهد هرگز ازعهده اخلاق برنمی آید، زیرا شور و حرارتی که با اعتقاد به دین در انسان حاصل می شود هرگز ازعهده ای اخلاق برنمی آید. ( جیمز، ۱۳۶۷، ص ۱۷۸) بنابراین؛ ایمان مذهبی تمام ناراحتی را به شوق و امید تبدیل می نماید مثلا سالمندان با ایمان دوران پیری را بهترین فرصت برای عبادت می دانند و این فراغت را به معراج انسانی تبدیل می کند.
دین اطلاعاتی را در اختیار انسان می نهد تا زندگی برای او در مجموعه هستی میسر و مطبوع شود و به تعبیری بین آدمی و جهان و زندگی و خویشتن او آشتی برقرار گردد و همه چیز را به دید مثبت بنگرد. (قراملکی، 1382، ش27) آرامش روانی، گمشده انسان است و او با تمام وجود در پی دستیابی به آن می‌باشد. از دیدگاه دین، یگانه چیزی که می تواند این نیاز را برآورده کند، یادخداست. قرآن کریم با تأکید تمام، اعلام می‌کند که آرامش روان، فقط در سایه توجه به خداوند امکان پذیر است. ( آذربایجانی و موسوی اصل، 1385، ص152- 151) « ألابذکرالله تطمئن القلوب ؛ آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرامش می یابد.» ( سوره رعد| 28 )
2-5-) پيروزي بر شدايد و کاهش اضطراب
زندگی دنیوی همواره با شداید و فراز و نشیب های فراوانی همراه است که انسان از اوان کودکی تا پایان عمرش در معرض آن قرار میگیرد. دین راه برون رفت از این شداید و پیروزی از آن را اینگونه معرفی می دارد«وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً (طلاق/2)؛ هر كس كه تقواي الهي داشته باشد خداوند براي او راه بيرون شدن از سختي‎ها را قرار مي‎دهد.» «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً( طلاق/4)؛ هر كس كه تقواي خدا داشته باشد خداوند يك نوع سهولت و آساني در كار او قرار مي‎دهد.» با توجّه به اثر روشن‎بيني و بصيرت تقوا، اثر دوم يعني نجات از مهالك و مضايق نيز براي تقوا ثابت مي‎شود. وقتي كه تقوا پيدا شد راه از چاه تمييز داده مي‎شود و انسان كمتر گرفتار مي‎شود و اگر گرفتار شد در روشني تقوا روزنه بيرون رفتن را بهتر پيدا مي‎كند.( مطهري، 1373، ص57ـ64)
اعتقاد به خدای مهربان که از همه امور آگاه و بر انجام هر کاری قدرت دارد، علاوه برآنکه تحمل سختیهای پیش آمده را آسان می کند، اضطراب و نگرانی درباره آینده را نیز از میان می برد. انسان خداباور به چیزی جز انجام تکالیف الهی نمی اندیشد و پس از بکارگیری تلاش خود، نگران شکست و ناکامی نیست. براین اساس، حتی کشته شدن در راه تکلیف نیز می تواند- همانند پیروزی- یکی از دو امر مطلوب به شمار آید.(یوسفیان، 1389ش، ص173) « قل هل تربصون بنا الا احدی الحسنیین (توبه|9)؛ بگو آیا برای ما جز یکی از این دو نیکی را انتظار می برید؟»
انسان فطرتاً جویای سعادت خویش است و از فکر یک آینده شوم لرزه براندامش می افتد و سخت دچار دلهره و اضطراب می گردد. ایمان مذهبی به حکم اینکه به انسان اعتماد و اطمینان می بخشد، دلهره و نگرانی نسبت به رفتار جهان را در برابر انسان زایل می سازد و به او آرامش خاطر می دهد. درکل هرکس با خدا ارتباط داشته باشد انواع خوف، ترس، وحشت و اضطراب از او برداشته می شود و حالت آرامش به او دست می دهد. قرآن می فرماید: « الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ‌ ؛ کسانى که ایمان آورده‏اند و دلهایشان به یاد خدا آرام مى‏گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دلها آرامش مى‏یابد.( رعد/۲۸ )و نیز فرموده: «مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ (بقره/۶۲ )؛ هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان داشت و کار شایسته کرد، پس اجرشان را پیش پروردگارشان خواهند داشت، و نه بیمى برآنان است، و نه اندوهناک خواهند شد.» ایمان سبب نزول آرامش و سکون دردلها می شود «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ»(فتح/۴)؛ اوست آن کس که در دلهاى مؤمنان آرامش را فرو فرستاد.»
علامه طباطبایی می گوید: «انسان در این راه به هروسیله که دسترسی داشته باشد چنگ می زند، ولی همه این وسایل و اسباب، اگر ازیک جهت غالب و توانا باشد، از جهت دیگر مغلوب و ناتوان اند، جز خداوند متعال که توانای مطلق است و ناتوانی در او راه ندارد.» (طباطبایی، ۱۳۸۶،ج۱۱، ص ۴۸۷) قرآن می فرماید: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَعْمَى‌؛ (ه طه| 124)و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگىِ تنگ[وسختى]خواهد داشت، و روز رستاخیز او را نابینا محشور مى‏کنیم.» این زندگی سخت ازجهت فقر و تنگدستی مادی نیست، ممکن است این افراد ثروتمند باشند، ولی احساس آرامش روحی نمی کنند و همواره در اضطراب و نگرانی به سر می برند، بلکه ازجهت ترس و نگرانی از آینده و پایان زندگی و نداشتن یک تکیه گاه مطمئن است. بنابراین تنها ایمان به خداوند است که با اتکاء به خداوند، زندگی را در درون انسان وسعت می بخشد و مانع فشار روحی می گردد. ( مطهری،1377ش ، ج۲ ، ص۴۳) به طور کلی دین برای آرامش روانی ازطریق یاد خدا، عدم دلبستگی به دنیا، رفع غربت و استرس، نگاه خوش بینانه به مساله شرور و تفسیر خوش بینانه ازمرگ شکل می گیرد. ( قراملکی، 1387، ص ۱۵۱ -159)
2-6-) رشد اخلاقی و تربیت
در حوزه اخلاق و تربیت نیز انسان ها به دین نیاز دارند؛ زیرا عقل و دانش انسان در رشد فضایل اخلاقی و تفسیر و شناخت مفاهیم آن عاجز است. از این رو امروزه این لغزش به وجود آمده است که ارزش های اخلاقی و کرامت انسانی، در لذت دنیوی، قدرت گرایی و ثروت ظهور می کند. (قربانی، 1347ش، ص 34) در مکاتب اخلاقی به وجود آمده، هر کدام خوشبختی انسان را در یک چیز دانسته اند: یکی در لذّت گرایی، دیگری در ترک لذّت، یکی در سود خواهی و دیگری در قدرت طلبی که «نیچه» فیلسوف آلمانی، خوشبختی انسان را در رسیدن به قدرت هر چه بیشتر می داند؛ حتی با از بین بردن انسان های دیگر. و این نشان از سر درگمی عقل در شناخت راه سعادت و نجات بشری است و برای نجات بشریت و پیمودن راه سعادت باید از دین کمک گرفت. دینی که توسط رسولان الهی برای ما انسان ها آورده شده است.
به همین جهت پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «انّی بعثت لأتمّم مکارم الاخلاق؛ به درستی که مبعوث شدم برای کامل کردن اخلاق.» (مکارم شیرازی، 1377ش، ج 7، ص 28 – 29) این حدیث بیانگر آن است که عقل به تنهایی برای کسب فضایل و مفاهیم اخلاقی کافی نیست بلکه برای تشکیل جامعه آرمانی نیاز به مکمّل دارد که آموزه های اخلاقی است. شاید بر همین اساس باشد که یکی از فلسفه های بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله) تعلیم و تربیت بیان شده است.
دین نه تنها در تعریف و ارائه مفاهیم اخلاقی نقش دارد، بلکه پشتوانه مهم اجرای بایدها و نبایدهای اخلاقی است. عقل انسان ها نمی تواند هواهای نفسانی را مغلوب کند، بلکه در تضاد این دو(عقل و شهوت)، پیروز میدان، نفس اماره است. شاید انسان ها خوب و بد و راه خوشبختی را بشناسند، اما انگیره و عاملی که بتواند آن ها را به انجام برساند، نبوده یا ضعیف باشد. بنابراین، دین با ایجاد ایمان و باور به خداوند و رستاخیز و حساب رسی قیامت و بیان ارزش های الهی و انسانی، و تشویق در راستای اجرای مفاهیم اخلاقی پشتوانه بسیار محکمی برای اخلاق انسانی به شمار می رود. از این رو پیامبران الهی معلمان جامعه خوانده شده اند و مردم، دانش آموزانی که پیامبران با بهره گیری از دو عنصر «بشارت و انذار» به هدایت آنان می پردازند. بر اساس نقش دین در زندگی و پرورش اخلاق است که برخی از اندیشمندان غیر مسلمان نیز بر ضرورت دین تأکید کرده اند. «تولستوی» می گوید: «ایمان آن چیزی است که آدمی با آن زندگی می کند. و دنیا بدون دین زندان است.» (جوادی آملی، 1391ش، ص 37)
استاد شهید مطهری در خصوص نقش دین می نویسد: «اولین اثر ایمان این است که پشتوانه اخلاق است.» خواجه نصیر طوسی و بوعلی سینا نیز عقیده دارند که برای ایجاد مدینه فاضله و جامعه سعادتمند به دین و آموزه های آن نیاز است. (همیلتون، 1390، ص 179)
3-) کارکرد های اجتماعی دین
3- 1-) برقراری وحدت و یکپارچه گی
انسان موجود اجتماعي و ناگزير به تشکيل اجتماع است. در زندگي اجتماعي اصولا مقوله‌هايي چون ثروت و قدرت و ساير امور دنيوي، رقابت‌پذير و کشمکش ‌زايند و تنها امور معنوي و باورهاي ديني‌اند که در تقليل تعداد نزاع‌ها و تخفيف رنج‌هاي چالش‌ها توفيق دارند. (خسروپناه،1382، ص 265) بنابراين يکي از کارکردهاي مهم دين در عرصه اجتماعي، به اذعان انديشمندان غربي و با توجه به آموزه‌ها و مناسک ديني، برقراری وحدت و یکپارچه گی ميان مردم در جامعه و رفع نزاع‌هاي پيش‌آمده ميان مردم، مي‌باشد. چنانچه، در بسياري از جوامع انساني به رغم وجود زمينه‌هاي اختلافات قومي‌ و نژادي‌، صنفي و … عنصر دين و مذهب همواره مايه همبستگي و اتحاد و در بسياري از پيش‌آمدهاي اجتماعي همانند نزاع‌هاي شخصي و … مايه وحدت و رفع اختلاف بوده است.
قرآن‌ کريم، همة‌ انسان‌ها را برابر و مساوي‌ وصف‌ مي‌کند که‌ همگي‌ از فرزندان‌ آدم‌ هستند و بر يک‌ديگر داراي‌ فضل‌ و برتري‌ خاصي‌ نيستند، مگر با تقوا و پارسايي‌ پيش‌ خداوند که‌ آن‌ نيز سبب‌ برتري‌ و تبعيض‌ دنيايي‌ نمي‌شود. «اًِنَّا خَلَقنَاکُم‌ مِن‌ ذَکَرٍ‌ وَ‌أُنثَي‌ وَجَعَلنَاکُم‌ شُعُوباً‌ وَقَبَائِلَ‌ لِتَعَارَفُوا اًِنَّ‌ أَکرَمَکُم‌ عِندَ‌ اللَّهِ‌ أَتقَاکُم.»( حجرات/13) يا دعوت قرآن از همه مردم براي رفع اختلاف و در خواست از مردم براي تمسک به حبل الله نيز بيانگر اين واقعيت است: «وَ‌اعتَصِمُوا بِحَبلِ‌ اللهِ‌ جَمِيعاً‌ وَ‌لاَ‌ تَفَرَّقُوا.»( آل‌عمران/103)
اگر به شعاير و آموزه‌هاي ديني دقت کنيم، اين نکته به صورت واضح قابل درک است؛ زيرا مثلا مي‌بينيم پيامبران‌ و اديان‌ آسماني‌ براي‌ همبستگي‌ جوامع‌ گوناگون‌ از عامل‌ فراماد‌ي‌ (معنويت‌ و ديانت‌) استفاده‌ کرده‌اند. اجراي‌ شعاير مذهبي‌ در عبادتگاه، عامل‌ وحدت‌ و اشتراک‌ گروه‌ها و طيف‌هاي‌ مختلفي‌ از هر زبان، قوم، نژاد و مليت‌ شده است. به‌ جاي‌ اين‌‌که‌ قبايل‌ و شهروندان‌ و ملت‌ها به‌ عامل‌ ماد‌ي‌ (يعني‌ منافع‌ قبيله‌ و شهر و مليت)‌ خود توجه‌ کنند، به‌ منافع‌ فراتر از آن‌ يعني‌ منافع‌ هم‌کيشان‌ و مؤ‌منان‌ توجه‌ کرده‌اند که‌ ممکن‌ است‌ در سرزمين‌ها و کشورهاي‌ گوناگون‌ باشند.( قراملکی، 1382، ، ص170، شماره 28)
اين کارکرد مهم دين از نظر جامعه‌شناسان‌ معروف‌ ـ همچون دورکيم ـ نيز مورد تاييد است. وي دربارة‌ نقش‌ دين‌ در ايجاد روحية‌ همبستگي‌ معتقد است: مناسک‌ دين، براي‌ کارکرد درست‌ زندگي‌ اخلاقي‌ ما، به‌ همان‌ اندازه‌ ضروري‌اند که‌ خوراک‌ براي‌ نگه‌داشتن‌ زندگي‌ جسماني‌ ما ضرورت‌ دارد؛ زيرا از طريق‌ مناسک‌ است‌ که‌ گروه‌، خود را تأييد و حفظ‌ مي‌کند. ( قراملکی، 1382، ص170، شماره 28) “ویل دورانت” نیز دین را عاملی برای جلوگیری از جنگهای طبقاتی دانسته و می گوید: «از آنجا که نابرابری طبیعی انسانها عده بی شماری از ما را محکوم به فقر و شکست کرده است، در برابر یاس ، امیدی فوق طبیعی تنها علاج است. اگر امید از میان برخیزد، جنگ طبقاتی شدت خواهد یافت.» ( دورانت، (بی تا)، ص55)
امام علی(علیه السلام) نیز میان دین و ایجاد وحدت پیوندی ناگسستنی برقرار می سازد و با مقایسه دوران جاهلیت و عصر ظهور اسلام، و حدت جامعه را از اصلی ترین پیامدهای دعوت پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) می شمارد. «پس بنگرید که نعمتهای خدا چگونه بر آنان فرو ریخت، هنگامی که پیامبری برایشان برانگیخت.آنان را به اطاعت خدا درآورد و با خواندنشان به سوی او با یکدیگر سازوارشان کرد…..همانا خداوند سبحان بر این امت مسلمان منت نهاد و به الفت، آنان ر ا به یکدیگر پیوند داد.»(نهج البلاغه| خطبه 192)
3- 2-) کنترل افراد جامعه
يکي ديگر از کارکردهاي مهم دين در عرصه اجتماعي، کنترل افراد جامعه از طريق خود اشخاص است، يعني هرکس ناظر بر خويشتن باشد. اين کار، خود به نظم و امنيت جامعه کمک شاياني مي‌کند؛ زيرا «باورهاي اعتقادي، به ويژه اعتقاد به خدا و معاد، ضامن اجراي ارزش‌ها و هنجارهاي ديني‌اند و اين ضمانت اجرايي، در کنترل جامعه و سلامت آن نقش بسیار مهمی دارد. به عبارت ديگر، افراد جامعه و حکومت با دو روش، کنترل مي‌شوند: نخست، نظارت بيروني که از طريق احکام جزايي و انواع مجازات‌ها صورت مي‌پذيرد. دوم، نظارت دروني که از طريق باورهاي اعتقادي تحقق مي‌يابد و اين نوع نظارت، علاوه بر هزينه کم، تأثير و نقش بيشتري را ايفا مي‌کند.( خسرو پناه، 1382، ص 255-256) اين کارکرد دين مورد تصريح دانشمندان غربي نيز مي‌باشد. “گيرتز” دراين مورد مي‌گويد: «يکي از کارکردهاي دين هدايت کنش‌ها و تمايلات انساني در پرتو مجموعه پايداري از ارزش‌هاي اخلاقي و ترغيب آن‌ها به کسب آرمان‌هاي اخلاقي است.» (همان)
3- 4-) برپايي‌ عدالت‌ و دادگری
عدالت اجتماعي، گمشده بشر در طول تاريخ، تنها از طريق دين و اجراي دستورات آن قابل وصول است. زيرا؛ آفريدگار جهان‌ و انسان، بهتر از همه‌ به‌ نيازهاي‌ طبيعي، فردي‌ و اجتماعي‌ انسان‌ آگاه‌ است؛ پس‌ بشر بايد اصول‌ کلي‌ قوانين‌ خود را از آفريدگار و سازندة‌ خويش‌ بگيرد و اين‌ در گرو بعثت‌ سفيران‌ آسماني‌ است. روشن‌ است‌‌ صرف‌ به‌دست‌ آوردن‌ قانون‌ در اجراي‌ عدالت‌ کفايت‌ نمي‌کند، بلکه‌ انسان‌ بايد قوة‌ عقلانيت‌ و اخلاقش‌ بر غريزه‌ نفع‌ و استخدام‌گري‌اش‌ فايق‌ آيد و اين‌ محتاج‌ تعليم‌ و تزکيه‌ نفس‌ است‌ تا پس‌ از دريافت‌ قانون‌ و شريعت‌ آسماني، در اجراي‌ آن، عدالت‌ و حق‌ را مراعات کند. در صورت‌ عدم‌ کفايت‌ تعليم‌ و تزکيه‌ در پاي‌بندي‌ انسان‌ به‌ عدالت، نوبت‌ به‌ ساير تضمين‌ها (از قبيل‌ کيفرهاي‌ دنيايي‌ و آخرتي)‌ مي‌رسد. محتمل‌ است‌ برخي‌ قانون‌شکنان‌ و متجاوزان‌ به‌ حقوق‌ ديگران‌ خود را از کيفر دنيايي‌ رفتار خود با انواع‌ حيله‌ها و راهکارها برهانند، و در اين‌ فرض،‌ عدالت‌ اجتماعي‌ با بن‌بست‌ مواجهه‌ مي‌شود؛ اما وجود کيفر آخرتي‌ آن‌ هم‌ با اشد‌ مجازات‌ ـ که‌ هيچ‌ گريزي‌ از آن‌ نيست ـ به‌ اجراي‌ عدالت‌ اجتماعي‌ و رعايت‌ آن‌ تضمين‌ بيش‌تري‌ مي‌بخشد و اين‌ کارکرد اختصاصي‌ نبوت‌ و پيامبران‌ است‌ که‌ بدون‌ اقبال‌ به‌ نبوت‌ و پيامبران، اصل‌ عدالت‌ اجتماعي‌ با بحران‌ مواجه‌ خواهد شد. بر اين‌ اساس، برقراري‌ عدالت‌ اجتماعي‌ جزو اهداف‌ اساسي‌ پيامبران‌ است.» ( قراملکی، 1382، شماره 28، ص170) در قرآن کريم نيز خداوند متعال بارها به انسان‌ها دستور مي‌دهد در رفتارهاي اجتماعي خود همواره عدالت را پيشه خويش ساخته و بر اساس آن رفتار نمايند: يَاأَيُّهَا الَّذِينَ‌ آمَنُوا کُونُوا قَوَّ‌امِينَ‌ با القِسطِ.( نساء/135)
ادیان الهی با تاکید بر زندگی پس از مرگ تامین عدالت واقعی را نوید می دهند و در برابر هر ستم و عقوبتی در خور آن می نهند(مصباح یزدی، 1394ش، ج1-3، ص493) به فرموده امام علی(علیه السلام) «خداوند در کمین ستمکاران است؛ اگر چند روزی به آنان مهلت می دهد، دیری نخواهد پایید که به سزای کردارشان می رساند و داد مظلومان را از آنان می ستاند.»(نهج البلاغه| خطبه 97؛ همان| نامه 53)
3- 5-)آزادي بخشي
اديان الهي همواره جامعه انساني را به مسير تعالي و رشد و توسعه فرا مي‌خواند و کژي‌هاي وسيع و خطرناک را هشدار مي‌دهد. و اصل توحيد در اسلام، به معناي رهايي و آزادگي و شکستن قيود و زنجيرها و باز کردن راه تکامل به سوي آستان الهي است و يکي از اهداف بعثت پيامبران، همانا رهايي انسان از بردگي و اسارت بوده است و در دنياي کنوني ـ که انسان گرفتار انواع اسارت‌هاي ظاهري و (باطني مانند اسارت تبليغاتي) شده ـ بيش از پيش به آزادگي و دين آزادگان نيازمند است.» ( خسرو پناه، 1382، ص269) دین اسلام در همان ابتدای امر یعنی؛ پذیرش آیین اسلام، با بیان آیه (لا اکراه فی الدین قد تبیین رشدمن الغی…..) نشان می دهد که در پی سلب آزادی انسان ها نیست و موضع این آیین الهی آن است که انسان ها از روی اختیار به این دین روی آورند. همچنین اگر به متون و آموزه‌هاي ديني نيز مراجعه کنيم مي‌بينيم تمام پيامبران الهي و اديان آسماني در جهت مخالف با ستمگران و ظالمان حرکت کرده و همواره ‌ در برابر حکومت‌هاي‌ جور و طاغوت‌ زمانه‌ خويش به‌ مخالفت‌ و مقابله‌ برخاسته‌اند. قرآن‌ کريم‌ تأکيد مي‌کند خداوند، براي‌ هر امتي‌ پيغمبري‌ فرستاده‌ و‌ هدف‌ آن، عبادت‌ خداوند و دوري‌ از طاغوت‌ زمانه‌ است: «وَلَقَد‌ بَعَثنَا فِي‌ کُلٍّ‌ أُمَّةٍ‌ رَسُولاً‌ أَنِ‌ اعبُدُوا اللهَ‌ وَ‌اجتَنِبُوا الطَّاغُوت.»(نحل| 36) در جاي ديگر قرآن کريم هدف از بعثت حضرت‌ رسول اکرم(ص) را آزاد کردن مردم‌ از انواع‌ يوغ‌ها و زنجيرهاي‌ دورة‌ جاهليت‌ ذکر‌ مي‌کند: «وَ يَضَعُ‌ عَنهُم‌ اصرَ‌هُم‌ وَ‌الا َغلاَلَ‌ الَّتِي‌ کَانَت‌ عَلَيهِم.»(اعراف| 157)
3- 6-) بسترسازي براي ایجاد و تعالي فرهنگ و تمدن
انسان موجودي فرهنگي است. تمام کارهاي انسان، از کارهاي کوچک شخصي گرفته تا کارهاي بزرگ اجتماعي در بستر فرهنگ انجام مي‌گيرد. فرهنگ انسان‌ها متفاوت است. رشد و تعالي انسان‌ها در گرو رشد فرهنگي جامعه‌اي است که در آن زندگي مي‌کنند. پيامبران الهي و اديان آسماني به خصوص دين مقدس اسلام در راستاي تعالي فرهنگ انساني توجه زيادي مبذول مي‌دارند. نخستين‌ سنگ‌بناي‌ فرهنگ‌ و تمدن‌ انسان‌ را نيروي‌ خِرد انساني‌ مي‌سازد که‌ با رشد و تطور آن، فرهنگ‌ و تمدن‌ نيز پله‌هاي‌ صعود و تکامل‌ خود را مي‌پيمايد. اديان‌ و پيامبران‌ آسماني‌ براي‌ شناساندن‌ خداوند و اثبات‌ نبوت،‌ نيازمند رشد و تطور قوة‌ عاقله‌ و مفکرة‌ انسان‌ هستند؛ پيامبران‌ در طول‌ تاريخ‌ از به‌کارگيري‌ نيروي‌ خِرد و انديشة‌ انسان‌ها حمايت‌ کرده و خود با راهکارهاي‌ گوناگون‌ به‌ رشد و ظهور آن‌ ياري‌ رسانده‌اند.(قراملکی، 1382ش، ص178) راهکارهايي که دين اسلام براي رسيدن به اين هدف عالي، پشنهاد کرده است عبارتند از: تشويق به فراگيري علم و دانش، تجليل از کار و فعاليت‌هاي فرهنگي و علمي و اجتماعي و … به همين منظور در قرآن‌ کريم‌، بارها مردم‌ به‌ تفکر، تعقل‌ و فراگيري‌ معارف‌ و علوم‌ مختلف‌ فراخوانده شده‌اند. در روايات اسلامي نيز دانش، گمشده مومن و فراگيري آن فريضه شمرده شده است.
متفکران غربی در بارهای نقش اسلام در تمدن بشری تاکید دارند: گوستاولوبون می نویسد: «ما درتاریخ ملتی را سراغ نداریم که مانند اعراب و مسلمانان به این اندازه در دیگران تاثیر داشته باشند. زیرا تمام ملت هایی که به نحوی باآنها ارتباط پیدا کردند، تمدن آنان را پذیرفتند».( لوبون، 1380، ص ۷۰۱) دکتر هونکه می نویسد: «تمدن اسلام که به وسیله مسلمانان آغازشد نه تنها میراث یونان را از انهدام و فروپاشی نجات داد و آن را اسلوب و نظم بخشید و به اروپا داد، بلکه پایه گذار شیمی آزمایشی، فیزیک، جبر، علم حساب به مفهوم امروزی و مثلثات فضایی، جامعه شناسی و زمین شناسی هستند. تمدن اسلامی تعداد زیادی کشفیات گرانبهاء و اختراعاتی در همه بخش­های علوم تجربی به مغرب زمین هدیه کرده. ولی شاید گرانبها ترین آنها اسلوب تحقیقاتی علم طبیعی باشد که این پیشقدمی مسلمانان بود که جای پا را برای اروپا بازکرد و منجر به شناخت قوانین طبیعت و تفوق و کنترل آن گردید.» (وات، 1389، ص۱۱)مونتگمری وات می نویسد: «جهان اسلام نه تنها در تولیدات مادی و اختراعات تکنولوژی و در زمینه های علم و فلسفه با اروپا شریک است بلکه اروپارا وادار کرد تصویر جدیدی از خود به وجود آورد که موجب بیداری آنان گردید و وظیفه ما اروپاییان غربی است که اشتباهات گذشته را اصلاح کنیم و به وام دار بودن عمیق خویش به عرب و جهان اسلام اعتراف کنیم.»(همان)
3- 7-) پشتیبانی از فضایل فضایل اخلاقی
دین در ابعاد گوناگون چون پی ریزی نظام ارزشی، فراهم کردن ضمانت اجرایی و تقویت انگیزه درونی به یاری اخلاق می شتابد.( یوسفیان، 1390، ص182) آدمیان را به تهذیب و تزکیه روحی فرا می خواند. پشتیبانی دین از اخلاق چنان است که برخی معتقدند« اگر خدا نباشد هر کاری مجاز است». تعمیم و کلیت این سخن پذیرفتنی نیست؛ زیرا بی تردید آدمیان نیکی و زشتی بسیاری از کارها بدون بهره گیری از وحی در نمی یابند و فرمانبرداری از حکم عقل را اجتناب ناپذیر می بینند. با این همه، شمار کسانی که به احکام عقل گردن می نمهند، اندک است. کسی که به دین پشت می کند و رفتار اخلاقی اش را دارای فرجامی آن جهانی نمی بیند، به آسانی از جوانمردی و فتوت هم می گذرد.
آدمیان در قلمرو اخلاق به کسانی نیازمندند که آنها را به پاداش کارهای خیر بشارت دهند و از کیفر کارهای زشت بترسانند. خداوند با تذکرات مکرر در مورد این که هیچ کس در این دنیا عمر دائم نخواهد داشت و مرگ در کمین همگان است. باعث آن می شود که خداباوران با شتاب به سوی اعمال نیک کشانده شوند.(نهج البلاغه، حکت 324) و تقوا پیشگان از آلودگی به شهوات رهانیده گردند. (نهج البلاغه، حکت 364)
اساساً بسیاری از سجایای اخلاقی جزء در سایه اعتقاد به خداوند و زندگی پس از مرگ توجیه معقولی ندارد. به تعبیر شهید مطهری: «بشر واقعاً دو راه بیشتر ندارد: یا باید خودپرست و منفعت پرست باشد و به هیچ محرومیتی تسلیم نشود؛ ویا باید خداپرست باشد و. محرومتهایی را که به عنوان اخلاق محتمل می شود، محرومیت نشمارد و لااقل، جبران شده بداند. انسانیت و. گذشت و احسان اگر بر پایه تقوای الهی و طلب رضای الهی نباشد، بر پایه خطر ناکی است.»( مطهری، بیست گفتار، 1358، ص190)
جامعه‌ای که به دین پایبند نباشد، واقع بینی و روشنفکری را از دست می‌دهد و عمر گرانمایه خود را درگمراهی و ظاهر‌بینی و غفلت می‌گذراند، عقل را زیر پا گذاشته، و چون حیوانات، کوتاه نظر و بی‌خرد زندگی می‌کند. دچار زشتی اخلاق و پستی کردار می‌شود و بدین ترتیب، به کلی امتیازات انسانی را از دست می‌دهد. چنین جامعه‌ای گذشته از این‌که به سعادت ابدی و کمال نهایی خود نمی‌رسد، در زندگانی کوتاه و زود‌گذر این جهان نیز، نتایج شوم و آثار ناگوار انحرافات و کجروی‌های خود را دیده و دیر یا زود چوب غفلت خود را خواهد خورد و به روشنی خواهد فهمید که تنها راه سعادت، همان دین و ایمان به خدا بوده است و سرانجام از کردار خود پشیمان خواهد شد(طباطبایی، 1368، ص25)
نتیجه گیری:
دين به عنوان بزرگ ترين موهبت الهى به بشر از روز اول خلقت همراه او بوده، و نخستين انسان آفريده شده نخستين پيامبر خدا نيز بوده است. به لحاظ مطالعات تجربى و تاریخی نيز هرگز جامعه انسانى بدون دين مشاهده نشده است. اين خود نشانگر آن است كه هم دين با تولّد انسان متولّد شده و هم هميشه انسان خود را با دين معرفى كرده است. حال كه اين موهبت عظيم در اختيار بشر قرار داده شد، عقل حكم مى كند كه از ارزشمندترين هديه الهى، عالى ترين بهره بردارى صورت گيرد لذا؛ در جهت رسیدن به این مهم به بررسی دلایل نیاز به دین و کارکرد آن در حیات بشری پرداخته شد و این نتیجه حاصل شد که: دین و مصداق بارز آن آیین مقدس اسلام اولاً: به دلایل عقلی همچون: تشریع قانون در جهت حفظ نوع انسانی، وجوب لطف، نارسایی ادراک بشری، رسیدن به کمال مطلوب، و دلایل نقلی یعنی؛ آیات و روایات برای حیات بشری اعم از دنیوی و اخروی ضرورت دارد. ثانیاً دین در عرصه ی فردی کارکرد های مهمی اعم از : معنا بخشي به زندگی، معرفت زايي، نجات از گرداب تنهایی، کاهش ناراحتی و راهنمایی به زندگی با آرامش، تربیت و تکمیل انسان ها فراخور استعدادها، پیروزی بر شداید و کاهش اضطراب، برخوردار می باشد. و در عرصه ی اجتماعی کارکردهای مهمی اعم از: برقراری وحدت و یکپارچگی، کنترل افراد جامعه، برپايي‌ عدالت‌ و دادگری، آزادی بخشی، بسترسازي براي ایجاد و تعالي فرهنگ و تمدن، پشتیبانی از فضایل اخلاقی، را در حیات بشری دارد که هیچ رقیبی برای آن جایگزین نیست.
فهرست منابع:
* قرآن کریم
* نهج البلاغه
1- آذربایجانی، مسعود و موسوی اصل، سید مهدی( 1385)، در آمدی بر روانشناسی دین، چ اول، تهران: مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت).
2- آلستون، ويليام و ديگران(1376)، دين و چشم اندازهاي نو، ترجمه: غلامحسين توكلي، قم: دفتر تبليغات.
3- آمدی، ابولفتح( 1392)، غرر الحکم ودرر الکلام، ترجمه: رسولی محلاتی، چ13، قم؛ دارالکتب اسلامی.
4- ابن سینا، حسین(1403هـ .ق)، شرح اشارات، الاشارات والتنبیهات باشرح خواجه نصیر طوسی، تهران: دفتر نشرکتاب.
5- ـــــــ ، ــــــ (1403هـ . ق)، الشفاء، قم: منشورات مكتبة آيت الله المرعشي،
6- امین زاده، محمد رضا( 1380ش)، انسان در اسلام، چ دوم، قم: در راه حق.
7- ـــــــــ ، ــــــ (1391ش)، انتظار بشر از دين، چ هشتم، تهران: اسراء.
8- جيمز، ويليام(1372)، دين و روان، ترجمه: مهدي قائني، تهران : سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
9- حلّي، حسن بن یوسف( 1381ق)، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، چ اول، قم: انتشارات مصطفوي.
10- خسروپناه، عبدالحسين(1382)، انتظارات بشر از دین، چ اول، تهران: دانش و اندیشه معاصر.
11- دورانت، ویل و اریل( بی تا)، درس های تاریخ، ترجمه: احمد بطحایی، بی جا: بی نا.
12- ربانی گلپایگانی علی(1392)، ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، چ دوم، ، قم: رائد.
13- شیخ مفید، محمد بن نعمان(1413ق)، النکت الاعتقادیه، قم: المجمع العالمی لاهل البیت.
14- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(1354ش)، المبدء و المعاد، تهران: انجمن فلسفه ايران.
15- طبا طبایی، محمد حسین(1386ش)، تفسیر المیزان، ترجمه: موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین.
16- ـــــــــ ، ــــــ (1368)، آموزش دین، جمع آوری و تنظیم : سید مهدی آیت الهی، قم، جهان آراء.
17- ـــــــــ ، ــــــ ( بی تا)، فرازهایى از اسلام، قم: موسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین .
18- ـــــــــ ، ــــــ (1374ش)، تفسیر المیزان، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی.
19- ـــــــــ ، ــــــ (1374) ، اصول فلسفه و روش رئاليسم، تهران: صدرا.
20- فروم، اريك(1363)، روانكاوي و دين، ترجمه: آرسن نظريان، تهران: انتشارات پويش.
21- فیاض لاهیجی، عبدالرزاق( 1373ش)، گوهر مراد، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
22- قدردان قرا ملکی، محمد حسن(1387ش) ، آیین خاتم، چ سوم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
23- ـــــــــ ، ـــــ ( 1382)، فلسفه نیاز به دین و پیامبران، فصلنامه قبسات، ش27.
24- ـــــــــ ، ـــــ (1382)، کارکرد دين در انسان و جامعه، فصلنامه قبسات، شماره 28
25- قربانی، زین العابدین(1347)، اخلاق و تعلیم، قم: انصاریان.
28- کارل، الکسیس(1384)، انسان موجود ناشناخته، ترجمه: عنایت الله شکیبا پور، ت‍ه‍ران‌‬‏: دن‍ی‍ای‌ ک‍ت‍اب‌.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
29- کلینی، محمد بن یعقوب (1390ش)، اصول کافی، تهران: دارالثقلین.
30- لوبون، گوستاو (1354)،تمدن اسلام و عرب، ترجمه: سید هاشیم حسینی، چ دوم، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
31- مجلسی، محمدباقر( 1403ق)، بحار الانوار، چ سوم، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی، موسسه التاریخ العربی.
32- مصباح يزدي، محمد تقي( 1375ش)، راهنما شناسي، تهران: امير كبير.
33- ـــــــــ ، ـــــــــ (1377ش)، آموزش عقاید، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.
34- ـــــــــ ، ـــــــــ (1394) ، معارق قرآن، تحقيق و نگارش: محمدحسين اسکندري ، چ هشتم، تهران: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (قدس سره(.
35- مطهری، مرتضی(1377)، مجموعه آثار، چ هفتم، تهران: انتشارات صدرا.
36- ـــــــــ ، ـــــــ (1373ش)، ده گفتار، چ نهم، تهران: انتشارات صدرا.
37- ـــــــــ ، ـــــــ (1389)، بیست گفتار، چ سی نهم، تهران، صدرا.
38- ملكم، هميلتون(1377)، جامعه شناسي دين، ترجمه: محسن ثلاثي، تهران: تبيان، 1377.
39- ملكيان، مصطفي( بی تا)، كلام جديد 2(جزوة درسي)، قم: کتابخانه موسسه امام خمینی.
40- ناصر، مکارم شیرازی، ناصر(1377)، تفسير پيام قرآن، چ هفتم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
41- نصيرالدين طوسي، محمدبن محمد(1405ق)، تلخيص المحصل، چ دوم، بیروت: دار الاضواء .
42- وات، مونتگمری(1389)، تاثیر اسلام براروپای قرون وسطی، ترجمه:حسین عبدالمحمدی، چ دوم، تهران، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
43- یوسفیان، حسن( 1381ش)، نیاز به دین، چ اول، تهران: دانش و اندیشه معاصر .
44- ـــــــــ ، ــــ (1389ش) کلام جدید، چ اول، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).

چکیده
برابر آموزه های دینی پیش از ظهور منجی موعود، جهان در نتیجه ی گسترش فساد و فحشا و طغیانگری مستکبران و تعدی به حقوق مادی و معنوی و… انسانها، آکنده از انواع شرور و بلایا می شود. چونانکه در هر سوی عالم ستم و بی عدالتی سر برآورده و همه نوع شرور اعم از: طبیعی چون: سیل و زلزله و اخلاقی چون: ظلم و ستم، پهنای جهان را فرا می گیرد. از طرفی می دانیم که طبق وعده الهی با ظهور حضرت عج تمام شرور و بلایا از جهان برچیده میشود و دنیا زیر سایه ی حکومت جهانی مهدی (عج) به آرامش و عدالت میرسد. شناخت این امر آرامش روحی و روانی را از آینده ی این جهان برای بشر امروز فراهم و او را در جهت بستر سازی ظهور امام عصر(عج) تشویق می نماید. لذا، دراین تحقیق سعی شده به این سوال پاسخ داده شود که: برنامه ها ی حضرت مهدی علیه السلام در مواجهه با مساله شر چگونه می باشد؟ و با بررسی روایات و متون اسلامی این نتیجه حاصل شد که حضرت برای حل هر یک از شرور اخلاقی و طبیعی برنامه هایی از جمله: تشکيل حکومت فراگير جهاني، برقراری امنيت، رفاه اقتصادي و معيشتي، برقراري عدالت اقتصادی، اجراي اصل مساوات و… را انجام خواهد داد.
کلید واژه ها: شر- شروراخلاقی- شرورطبیعی - حضرت مهدی(عج)- برنامه ها- حکومت حضرت مهدی (عج)

مقدمه
انسان همواره در طول حیات مادی خود با انواع بلایا و ناگواریها روبه رو می شود. این بلایا و ناگواریها در علم کلام تحت عنوان “شرور” مطرح و مورد بحث قرار می گیرد. شر در اصطلاح اهل لغت، چیزی است که همه از او روی بر می تابند، چنانکه خیر چیزی است که همه بدان متمایلند.(راغب،1384، ص 210) و در یک دسته بندی کلی به دو دسته ی، شرور اخلاقی و شرور طبیعی تقسیم می شود. براساس احادیث و روایات معتبر اسلامی، می دانیم که در دوران پیش از ظهور امام زمان (علیه السلام) نیز انواع بلاها و شرور اخلاقی مانند فتنه وآشوب، هرج ومرج، نابسامانی و ناامنی، ظلم و بیداد و قتل و غارت و نیز بلایای و شرور طبیعی مانند زلزله، طوفان، خشکسالی، قحطی و گرسنگی، تمام جهان را فرا می گیرد تا جایی که روح یاس و نومیدی بر همه چیره می گردد و تنها آرزوی همگان مرگ وترک دنیاست. از سویی به دسته ی دیگری از آیات و روایات مسلم بر میخوریم که حاوی این مطلب است که در چنین شرایط سخت و دشوار، لطف و رحمت الهی مهدی موعود را پس از سالها غیبت و انتظار برای نجات انسانیت ظاهر می کند و حضرتش با تشکیل حکومت عدل جهانی همه جا را پر از عدالت وامنیت میکند تا اینکه در هیچ جایی از جهان اثری از ظلم وستم وشرور به چشم نمی آید.«وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ» (قصص|5)
اکنون سوال این است که راهکارها و برنامه های حضرت مهدی در مواجهه با مسایل شر وحل آن چیست؟ وآن همه شرور اخلاقی و طبیعی موجود در عصر غیبت چگونه بعد از ظهور حل می شود؟ پرداختن به این مساله در عصر غیبت از ضروریات میباشد و از اهمیت فوق العاده ای برخوردار هست زیرا با آشنایی و شناخت راهکارها وبرنامه های دولت حضرت، مسیر برای اجرایی شدن آن برنامه ها میسرتر میشود وتقویت وآمادگی بیشتری در جامعه بعمل خواهد آمد. زیرا هردولتی هرچند دارای آرمانهای به حق باشد ولی تا فضا و بستر مناسبی برای اجرایی و عملی شدن آن فراهم نگردد مطمئناً با شکست مواجه خواهد شد.
درباره موضوع مورد نظر تا جاییکه جستجو شده کتاب یا مقاله ای عینا با این عنوان یافت نشده است. اگرچه کتابهای بسیاری درباره ی حکومت حضرت مهدی عج از منظرهای گوناگون نوشته شده، مانند:"نبرد حق و باطل"( مرتضی مطهری)،"چشم اندازی به حکومت مهدی” (نجم الدین طبسی)"امام مهدی و آینده زندگی"( مهدی حکیمی) “دولت مهدی سیرت مهدی"( مصطفی دلشاد تهرانی) و… منتها کتابی با این عنوان و از این نگاه نگاشته نشده است که شرور را به دو دسته تقسیم کند و سپس به راهکارهای حضرت در مقابله با شرور بپردازد.
بنابراین این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی از طریق منابع و متون معتبر دینی به توضیح و تبیین برنامه های حضرت برای حل مساله ی شر در دو بخش شرور اخلاقی و طبیعی پرداخته است.

1.برنامه های حضرت در مواجهه با شرور اخلاقی و حل آن

1.1. تشکيل حکومت فراگير جهاني
از برنامه هاي امام مهدي عليه السلام، تشکيل حکومت فراگير جهاني است، و اداره همه اجتماعات از يک نقطه و با يک سياست و برنامه در آن دوران و به دست امام بزرگ انسان، آرمان والاي تشکيل جامعه بزرگ بشري و خانواده انساني تحقق مي پذيرد و آرزوي ديرينه همه پيامبران و امامان و مصلحان و انسان دوستان بر آورده مي گردد.
بخش بزرگ تضادها و ستيزها و استکبارها و استضعافها در کل جامعه بشري از حکومتها و درون کاخها سرچشمه مي گيرد، و به دست آلوده و نيرنگ باز دولتها و حکمفرمايان در ميان انسانها گسترش مي يابد. توده هاي مردم و افراد نوع انساني، در درون خود و گرايشهاي طبيعي که دارند. نوع دوست و مهربانند، و چنين تضادها و جنگها و خونريزيها را بر سر منافع مادي روا نمي دانند، بويژه اگر درست تربيت شوند، و ذهنيتها و انديشه هاي انحرافي در آنها راه نيابد. کژيها، پرخاشگريها و خونريزيها و… با تحريک دولتهاي و به دست حکومتگران انجام مي گيرد، که براي گسترش قدرت و استوار سازي بيشتر پايه هاي حکومت خود، به جذب و جلب منافع بيشتر دست مي يازند. و تضاد و درگيري پديد مي آورند، و با تبليغ و تلقين و اجبار، توده هاي نجيب انساني را به ناسازگاري و درگيري وا مي دارند و روياروي يکديگر قرار مي دهند.
در دوران رهبري امام مهدي عليه السلام با ايجاد مرکزيت واحد و مديريت و حاکميت يگانه، براي همه اجتماعات و نژادها و منطقه ها، يکي از عوامل اصلي تضاد و جنگ و ظلم نابود مي شود، و انسانها بي بيم از فشار سياستها به آغوش انسانها باز مي گردند، و مهربان و برادر و در کنار يکديگر زندگي مي کنند، و مناطق مرفه به مناطق محروم مي رسند، به استثمار حق محرومان و استعمار کشورهاي ضعيف نمي پردازند، بلکه کمبودها و عقب ماندگيهاي طبيعي و بشري و ديگر مشکلات و نابسامانيها به دست بخشهاي مرفه و توانمند جامعه بشري جبران مي گردد، و به معناي واقعي کلمه يک امت و يک خانواده از کل اجتماعات بشري تشکيل مي شود)حکیمی، 1387، ص159؛طبسی، 1385، ص111)
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله: سوگند به آنکه مرا به حق به پيامبري برانگيخت اگر از دنيا جز يک روز نماند، آن روز را خداوند مي گستراند تا فرزندم مهدي قيام کند پهنه زمين به نور او روشن گردد و حکومت او شرق و غرب گيتي را فرا گيرد.(ابن بابویه،1377، ج1،ص280 )

2.1. برقراری امنيت

در حالي که پيش از ظهور حضرت مهدي (عج) شرايط ناامني بر جهان چيره است، يکي از بنيادي ترين کارهاي حضرت، بازگرداندن امنيّت به جامعه است. در حکومت حضرت مهدي (عج) با برنامه ريزي دقيقي که انجام مي شود، در مدّت کوتاهي امنيّت در همه زمينه ها به جامعه باز مي گردد و مردم در محيطي پر از امنيّت به زندگي خود ادامه مي دهند؛ امنيّتي که بشر در هيچ روزگاري مانند آن را نديده است.
راه ها به گونه اي امن مي شود که زنان جوان از جايي به جاي ديگر، بدون همراه داشتن محرمي، سفر مي کنند و از هر گونه تعرّض و سوء نظر در امان هستند.
مردم در امنيّت کامل قضايي به سر مي برند؛ به گونه اي که ديگر کسي از اين که ممکن است حقش پايمال شود، کوچک ترين بيمي ندارد. برنامه ها و قوانين به گونه اي طرح ريزي و اجرا مي شود که مردم خود را در امنيّت کامل مالي و جاني مي بينند. دزدي از جامعه رخت برمي بندد و امنيّت مالي تا جايي فراگير مي شود که اگر کسي دست در جيب ديگري ببرد، هرگز احتمال دزدي داده نمي شود و کار او توجيه مي گردد.
چنان ناامني از جامعه رخت برمي بندد و جايش را به امنيّت مي دهد که حيوانات و جانداران را نيز در برمي گيرد؛ به گونه اي که گوسفند و گرگ در کنار هم زندگي مي کنند و کودکان با عقرب و گزندان همبازي مي شوند؛ بدون اين که آسيبي ببينند.(طبسی ، 1385، ص65؛ صافی گلپایگانی، 1389، ص45)
اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «هرگاه قائم ما قيام کند، آسمان باران هاي خود را مي بارد و درندگان با چارپايان از در آشتي وارد مي شوند و با انسان ها کاري ندارند تا جايي که زني از عراق به شام مي رود؛ بدون اين که درنده اي او را نگران سازد و يا از درنده اي بترسد». (صدوق،1381 ، ص 255)
رسول خدا (ص) در اين باره مي فرمايد: «امّت مهدي به آن حضرت پناه مي برند؛ چنان که زنبورهاي عسل به ملکه خود پناه مي آورند. آن حضرت زمين را پر از عدل و داد مي کند؛ چنان که (پيش از آن) پر از ستم و جور شده بود؛ به حدّي که مردم به فطرت نخستين خود بازمي گردند. شخص خوابيده را از خوابش بيدار نمي کنند و خون کسي ريخته نمي شود». (ابن طاووس، 1380 ، ص 70)
امام باقر (ع) مي فرمايد: «به خدا سوگند، ياران مهدي آن اندازه مي جنگند تا خدا به يگانگي پرستيده شود و به او شرک نورزند و تا آن جا که پيرزني سالخورده و ناتوان از اين سوي جهان به آن سوي رهسپار شود و کسي متعرّض او نشود». (نعماني، 1376 ،ص 283)

3.1. تکامل تربيت و بلوغ روحي انسان

تکامل تربيت و بلوغ روحي انسان نيز از جمله برنامه هاي مهم امام مهدي عليه السلام است. برنامه هاي امام همه در اين ارتباط است و به اين هدف نظر دارد. روشن است که جزء اصلي در تشکيل اجتماع صالح انساني، خود انسان است. انسان محور اصلي برنامه ريزيها، قوانين، علوم و ديگر مسائل جامعه بشري است. اصلاحات و تحولات و انقلابها، نخست بايد از درون انسان آغاز گردد، و در حوزه وجودي او صورت گيرد، و سپس به برون جامعه سرايت کند. اقتصاد، سياست، جنگ، صلح، اخلاق، ضداخلاق، ارزشها، ضد ارزشها، خوشبختي، بدبختي، ايثار، خودخواهي، مهرورزي، نظم، بي نظمي و… همه و همه به انسان باز مي گردد. بهترين برنامه ها و آموزشها، بايد به دست انسانهاي شايسته اجرا شود و گرنه سودي نمي بخشد و تحولي نمي آفريند. بهترين قوانين، بهترين مجريان را مي طلبد. از اين رو، ساختن انسان و پرورش و رشد انسانيت انسان و تربيت اصولي افراد انساني، مقدمه اصلي تشکيل هر نظام صالح و انساني است. و همين همواره هدف نخستين مصلحان واقع گرا و انسان شناس است.
امام مهدي عليه السلام، از اين نقطه زيربنايي آغاز مي کند، تا برنامه هاي ديگر او شايستگي انجام يابد، و زمينه ها و شرايط و عوامل اصلي صلاح، شايستگي، بساماني، رفاه، عدالت، دادگري، قانون شناسي، تعهدپذيري، مهرورزي، محبت، ايثار و فداکاري در سطح جامعه ها پديدار گردد. (حکیمی ، 1387، ص206 ؛ مکارم شیرازی ،1380، ص52)

4.1. گسترش معرفت و اخلاق

قرآن کریم و تعالیم اهل بیت (علیهم السلام) بر رشد اخلاقی و معنوی بشر بیشترین تأکید را انجام داده است؛ زیرا مهم‌ترین عامل رشد و تعالی انسان به سوی هدف بلند خلقت، اخلاق نیکو است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هدف از پیامبری خود را تکمیل مکارم اخلاق می‌شمرد (مجلسی ، 1403، ج68، ص382) و قرآن نیز آن بزرگوار را بهترین الگوی رفتاری برای همه مردم معرفی می‌کند؛ (احزاب ،21) ولی با کمال تأسف، به دلیل دوری بشر از راهنمایی‌های قرآن و اهل بیت، انحطاط اخلاقی در همه زمینه‌ها در جوامع بشری و به ویژه جامعه مسلمین آشکار گردیده و همین انحراف از ارزش‌های اخلاقی و عوامل مهم ویرانی حیات فردی و اجتماعی انسان‌ها شده است.
حکومت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که حکومت خدا و ارزش‌های الهی بر جهان است، ترویج اخلاق را در رأس برنامه‌های خود قرار خواهد داد.
امام باقر (علیه السلام) فرمود:زمانی که قائم ما قیام کند، دست خود بر سر بندگان خواهد نهاد و به وسیله‌ی آن، عقل‌های ایشان را جمع خواهد کرد و اخلاق آن‌ها را به کمال خواهد رساند.(مجلسی ، 1403،ج71، ص336)
از این تعبیر کنایه آمیز و زیبا استفاده می‌شود که در پرتو حکومت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که حکومت اخلاق و معنویت است، بستر مناسب برای کمال عقلی و اخلاقی بشر فراهم خواهد شد؛ زیرا همان گونه که اخلاق زشت و پست از نقصان عقل و خِرد آدمی است، کمال عقل موجب بروز و ظهور اخلاق نیکو در انسان خواهد بود.
از سوی دیگر، محیط آکنده از هدایت‌های قرآن و سنت‌های الهی، آدمی را به سوی خوبی‌ها سوق می‌دهد؛ بنابراین از درون و برون همه کشش‌ها به سوی فضیلت‌ها و زیبایی‌هاست و این گونه است که ارزشهای الهی و انسانی همه جایی و عالم گیر می‌شود.( بالادستیان و حائری پور و یوسفیان ،1387، ص 156 )

5.1. احیای کتاب و سنّت

پس از آنکه در همه اعصار، قرآن غریب و تنها مانده و در حاشیه زندگی به فراموشی سپرده شده بود، در زمان حکومت آخرین حجّت الهی، تعالیم حیات بخش قرآن به تمام عرصه زندگی بشر وارد می‌شود. همچنین سنّت که همان گفتار و رفتار پیشوایان دینی است در همه جا به عنوان بهترین الگوی حیات انسانی مطرح می‌گردد و عملکرد همگان با معیار خدشه ناپذیر قرآن و عترت ارزیابی می‌شود.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در بیانی رسا حکومت قرآنی امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را چنین توصیف کرده است:در روزگاری که هوای نفس حکومت می‌کند [امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور می‌کند و] هدایت و رستگاری را جایگزین هوای نفس می‌سازد و در عصری که نظر شخصی بر قرآن مقدم شده است، افکار را متوجه قرآن می‌کند و آن را حاکم بر جامعه می‌سازد. (نهج البلاغه ، خطبه 138، ص 424)
نیز در بیانی دیگر، آن حضرت دوران ظهور قرآن و حضور آن را در زندگی بشر چنین بشارت داده است:
… گویی هم اکنون شیعیان خود را می‌بینم که در مسجد کوفه، خیمه‌ها زده‌اند و قرآن را بدان گونه که نازل شده، به مردم می‌آموزند … . (نعمانی ،1376، ص 333)
یاد دادن و یاد گرفتن قرآن، نقطه شروعی برای ترویج فرهنگ قرآنی و حاکمیت قرآن و احکام آن در همه حوزه‌های فردی و اجتماعی است.

6.1. شکوفا کردن عقل و خرد بشري
در پرتو ارشاد و هدايت امام مهدي(عج) و با عنايت و توجّه ويژه او، عقول و افکار در مسير کمال به حرکت درمي آيند و انديشه ها شکوفا مي گردند. تمام کوته بيني ها و تنگ نظري ها و افکار پست و کوتاه - که سرچشمه عقب ماندگي ها و کژتابي هاي فکري است - برطرف مي گردد. مردمي بلند نظر، با افکاري باز، سينه هايي گشاده، همّتي والا و بينشي وسيع پرورش مي يابند. آنان بسياري از مشکلات اجتماعي را در روح خود حلّ مي کنند و جهاني آباد و متکامل مي سازند. اين دوران، دوران برتري خرد و عقل است که نتيجه آن تشکيل دولت حقّه مهدوي است. (طبسی ، 1385، ص78؛ پسندیده ، 1379، ص54)
در روايت از امام باقرعليه السلام نقل شده است: «وقتي قائم ما قيام کند، دست (عنايتش)را بر سر بندگان مي نهد و بدين وسيله عقل آنها زياد شده (فجمع به عقولهم) و فهمشان بالا مي رود (کامل مي گردد)». (کليني، 1407، ج 1، ص 25)

7.1. احیا و گسترش امر به معروف و نهی از منکر
در حکومت جهانی امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فریضه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر به صورت گسترده به اجرا گذاشته خواهد شد؛ همان واجبی که قرآن کریم بر آن تأکید ورزیده و آن را از ویژگی‌های امت اسلامی به عنوان برگزیده امت‌ها شمرده است. (آل عمران، 110)همان امری که سبب آن، همه واجبات الهی اقامه می‌شود (کافی، 1407،ج 5 ،ص 55 ) و واگذاشتن آن، عامل اساسی در هلاکت و نابودی خوبی‌ها و رشد و گسترش بدی‌ها در اجتماعات بوده است.
از بهترین و والاترین مراتب امر به معروف و نهی از منکر آن است که رئیس حکومت و کارگزاران آن، امر کننده به خوبی‌ها و بازدارنده از زشتی‌ها باشند.
امام باقر (علیه السلام) فرمود:مهدی و یاران او … امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.( مجلسی، 1403،ج 51، ص 47)

8.1. اجرای عدالت اجتماعی و قضایی

در رأس برنامه‌های حکومتی امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سطح جامعه، اجرای عدالت در همه بخش‌هاست. اوست که همه عالم را پر از عدالت و دادگری می‌کند؛ همان گونه که از ظلم و ستم آکنده باشد. در حدیثی درباره برقراری عدالت اجتماعی آمده است که: (ترازوي عدالت را در ميان همه ي انسانها مي نهد و در سرتاسر جهان هيچ انساني به ديگري ستم نخواهد کرد. امام عصر همه ي ستمگران کوچک و بزرگ را سر جاي خود خواهد نشاند و اين زشت ترين پديده را که همواره در طول تاريخ گلوي بشريت را فشرده، دفن خواهد کرد) (مجلسی،1403، ج 52،ص322 ) و یکی دیگر از مهم‌ترین حوزه‌های اجرای عدالت، بخش قضاوت است و این، همان بخشی است که بیشترین ظلم‌ها و حق کشی‌های در آن شده است. اموال، به ناحق مصادره گشته، خون‌ها، به ناحق ریخته شده و آبروی بی گناهان به خطر افتاده است. در محاکم قضایی دنیا، بیشترین ظلم بر مستضعفان عالم شده است و احکام صادره از آن‌ها تحت تأثیر نفوذ قدرتمندان و حاکمان ستمگر، مال و جان افراد و گروههای بسیاری را نابود کرده است. قاضیان دنیاطلب نیز برای جلب منافع مادّی حکم‌های ظالمانه بسیاری را نوشته و اجرا کرده‌اند. خلاصه اینکه چه بسیار بی گناهی که به چوبه دار آویخته شده است و چه بسا تبهکار و مجرمی که قانون خدا درباره او اجرا نگردیده است
حاکمیت عدل گستر امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) پایان همه ظلم‌ها و نهایت همه حق کشی‌هاست. او که مظهر عدالت پروردگار است، محکمه‌هایی دادگستر ایجاد می‌کند و قاضیانی صالح و مُجریانی دقیق و خدا ترس می‌گمارد، تا به هیچ کس در هیچ جای عالم کمترین ستمی نرود(پسندیده ،1379 ، ص456)
حضرت رضا (علیه السلام) در ضمن روایتی بلند در توصیف امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و دوران طلایی ظهورش فرمود:( وقتی او قیام کند، زمین به نور پروردگار روشن شود و آن حضرت، ترازوی عدالت در میان خلق نهد؛ پس [چنان عدالت را جاری کند که] هیچ کس بر دیگری ظلم و ستم روا ندارد.(مجلسی، 1403،ج 52، ص 322
از این روایت دانسته می‌شود که عدالت قضایی حضرت، چنان گسترده و دقیق است که راه را بر ظالمان و سودجویان می‌بندد و از تکرار ظلم و ستم عادی شدن تجاوز به حق دیگران، جلوگیری می‌کند.

9.1. اجرای حدود الهی
اقامه حدود الهي یکی از اهادف ائمه (عليهم السلام) بوده است. چنانکه اميرالمومنين (عليه السلام) فرمود: خدايا تو مي داني که از آنچه از ما سرزده، نه براي رغبت به سلطنت بوده و نه براي به دست آوردن چيزي از متاع و بهره دنيا، بلکه براي اين بود که آثار دين تو را بازگردانيم. در شهرهاي تو اصلاح برقرار نمائيم، تا بندگان ستم کشيده ات در امن و آسايش بوده و احکام تو که ضايع مانده، جاري گردد.»( نهج البلاغه، خطبه 131
برخورد با مفسدان و تبهکاران جامعه، شیوه‌های گوناگون دارد. در حکومت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از سویی با شیوه‌های فرهنگی و تعلیم معارف و تحکیم عقاید و ایمان، فاسقان و بزهکاران را به راه صلاح و راستی بر می‌گردانند و از سوی دیگر با تأمین نیازهای مشروع و معقول زندگی و اجرای عدالت اجتماعی، راه را بر فساد و تباهی می‌بندند؛ ولی با کسانی که با وجود همه این‌ها راه تجاوز به حقوق دیگران و زیر پا گذاشتن احکام الهی را می‌پیمایند و چارچوب قانون را نمی‌پذیرند، به گونه‌ای شدید برخورد می‌شود که سدّ راه تبهکاری آن‌ها گردد و نیز از ادامه روند فساد در جامعه توسط دیگران جلوگیری شود و آن، اجرای حدود الهی درباره مفسدان است که حدّ و مرز آن در قوانین کیفری اسلام بیان شده است.( بالادستیان و حائری پور و یوسفیان ،1387، ص163؛ جمعی از نویسندگان ،1377، ص230)
در روایت بلندی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که حضرت جواد (علیه السلام) نقل کرده، در ضمن بیان خصوصیات امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آمده است:او حدود الهی را اقامه [و اجرا] خواهد کرد. (بحارالانوار، 1403،ج 52، ص 311)

2. برنامه های حضرت در مواجهه با شرور طبیعی و حل آن

1.2. اجرای برنامه های مختلف جهت مواجهه با شرور اخلاقی
برخی از شرور طبیعی با اراده و خواست الاهی در جهت کیفر مردم انجام می گیرد به این معنا که گاه شرور طبیعی نتیجه کیفر الاهی نسبت به گناهان انسان ها است . چنان که خداوند می فرماید : «وَتِلْک الْقُرَی أَهْلَکنَاهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا» (کهف /۵۹)
بر اساس برخی از روایات ، گاه در پی بی اعتنایی مردم نسبت به مستمندان و نپرداختن زکات خداوند باران را از آنان حبس می کند و در پی شیوع زنا و فحشاء زلزله را پدید می آورد. لذا وقتی حضرت با برنامه های مختلفی که بیان شد شرور اخلاقی را کاهش یا حل می کند و اخلاق بر جوامع حاکم می شود بالطبع شرور طبیعی نیز حل یا کاهش می یابد.

.2.2. رفاه اقتصادي و معيشتي
از برنامه ها و اقدامهاي امام مهدي عليه السلام پديد آوردن رفاه در کل جامعه بشري است. در آن دوران طبق ترسيم آيات و احاديث، جامعه بشري واحدي تشکيل مي گردد که مانند خانواده اي زندگي کنند، و مسئله ناهنجار جوامع پيشرفته و ابر قدرت، و جامعه هاي در حال رشد، و جامعه هاي عقب مانده و محروم، از ميان مي رود و بشريت بطور کلي به رفاه اقتصادي و بي نيازي دست مي يابد.(حکیمی ، 1384، ص 40)
در دنيايي که تقسيم بندي جهاني با معيارهاي ظالمانه صورت مي گيرد، و امتهاي ضعيف، به حال خود واگذار نمي شوند، و از راههاي مريي و نامريي در شبکه هاي پيچيده نظامهاي سلطه و سرمايه داري جهان گرفتار مي آيند، سخن از آزادي واقعي و آزاد فکري، بازي با کلمات است. و گفتگو بر سر استقلال اقتصادي و انتخاب شيوه و راه زندگي و معيشت و دستيابي به رفاه و بسندگي بيهوده است. زيرا در چنين شرايطي، بخشهاي عظيمي از بشريت مواد لازم زندگي را در اختيار ندارند و دچار کمبود و فقرند، و بخشهاي ديگر نيز طبق الگوها و معيارهايي که سرمايه داران و توليد کنندگان بزرگ بر جامعه تحميل مي کنند از مواد و کالاها بهره گيرند، و خود قدرت اختيار و انتخاب ندارد.(حکیمی ، 1387، ص131)
از اين رو در رستاخيز امام مهدي عليه السلام، که حقوق انسان ها محور توجه و برنامه ریزی است پديده شوم فقر و نياز نيز نفي مي گردد، و رفاه اقتصادي در پرتو چنين معيارهايي به جامعه و افراد داده مي شود. آن حضرت تمام مناسبات ناسالم اقتصادی را زیر پای گذاشته و محو و نابود می کند( مسعودی خراسانی ، 1374، ص 58؛ دلشاد تهرانی ، 1382، ص85)و فقر را به طور کامل حذف می کند زیرا از یک سو سرمایه های مادی بسیار زیاد می گردد و رشد اقتصادی پایدار پدید می آید. از سوی دیگر ، این امکانات عادلانه توزیع می گردد و جلوی فشار و ستم و سودجویان زیاده خواه گرفته می شود ودر نهایت مردم نیز از نظر غنای روحی و سطح اخلاق و معرفت و تقوا چنان اوج می گیرند که دامنه حرص و آز که سرچشمه تکاثر و بخل و احتکار است برچیده می شود. (جهانیان ، 1383، ص57)
احاديث درباره رفاه اقتصادي دوران ظهور بسيار است، و شايد از جمله مسائلي باشد که بيشترين تأکيد بر آن شده است. امام صادق عليه السلام می فرماید: مردمان بي نياز مي گردند آنگاه که عدالت ميانشان حاکم باشد.( کلینی ، 1385، ج3، ص568)
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله: در امت من مهدي قيام کند. و در زمان او مردم به نعمتهايي دست مي يابند که در هيچ زماني دست نيافته باشند.(همه) نيکوکار و بدکار.(مجلسی ، 1403، ج 51، ص 78)
امام علي عليه السلام: سپس (امام مهدي «عج») به کوفه، در آيد، و در آنجا مسکن گزيند، و هر برده مسلماني را (در صورتي که باقيمانده باشد) بخرد و آزاد کند و دين بدهکاران را بپردازد، و مظلمه ها و حقهايي که بر گردن کسان است (به صاحبان حق) باز گرداند، کسي کشته نشود مگر اين که بهاي آن را (که ديه است) به صاحبانش تسليم کند، و آن کس که کشته شد بدهيش را بپردازد، و (زندگي) خانواده او را تأمين کند، تا سراسر زمين را از عدل و داد پر کند… (همان، ج52، ص224)
تأمين زندگي و رفاه تا اين پايه است که اگر از مسلمانان کسي هنوز در بردگي مانده بود به دست امام خريده مي شود و آزاد مي گردد. اگر کسي بدهکاري داشت بدهي او پرداخت مي شود. هر کس حقي و حقوقي از ديگران بر گردن داشت رد مي شود. اگر بنده اي قصاص شد ديه او به صاحبش ‍ پرداخت. هر کس به دليل جرمي به اعدام محکوم شد بدهکاريهاي او پرداخت مي شود، پس از اعدام وي زندگي خانواده اش همسان و هم سطح ديگر مردم تأمين مي گردد. و اينها همه براي اجراي عدالت دقيق در سراسر آباديهاي زمين است. يعني عدالت در آن دوران چنين مفهومي عميق و گسترده و انساني دارد، که هر مشکل و ناهنجاري و گرفتاري را بر طرف مي سازد.
امام باقر عليه السلام:(امام مهدي عليه السلام، در سال دوبار به مردم مال ببخشيد و در ماه دوبار امور معيشت بدانان دهد… تا نيازمندي به زکات باقي نماند. و صاحبان زکات، زکاتشان را نزد محتاجان آورند، و ايشان نپذيرند. و پس آنان زکات خويش در کيسه هايي نهند و در اطراف خانه ها بگردند (براي دستيابي به محتاجي)، و مردم بيرون آيند و گويند: ما را نيازي به پول شما نيست… پس دست به بخشش گشايد، چنانکه تا آن روز کسي آنچنان بخشش اموال نکرده باشد.) (نعمانی، 1376،ص237)
برخی از علل و عواملي که ممکن است در رستاخيز قيام و انقلاب امام مهدي «عج» به کار گرفته شود، و با تکيه بر آنها بودجه و مواد و منابع عظيم و کلان براي چنين اقدامي عظيم تأمين گردد، و در فروغ آن زندگي بشريت، ساماني در خور يابد عبارتند از :

1.2.2.اجراي اصل مساوات
رعايت قاطع اصل مساوات موجب تعديل ثروتها و برابري در توزيع کالاها و مواد مورد نياز همه مردم است، و از تراکم و ذخيره سازي و کنز و اسرافکاري نزد طبقات و گروههايي مانع مي گردد، و زمينه هاي اصلي کمبود و نيازمندي را بر طرف مي سازد.
با اجراي اصل مساوات نيازها بر آورده مي گردد، و محتاج و تهيدست باقي نمي ماند. در اين باره امام باقر (علیه السلام ) می فرمایند: (امام مهدي عليه السلام) ميان مردم (در تقسيم اموال) به مساوات رفتار مي کند به طوري که ديگر نيازمند و محتاجي يافت نمي شود.(بحارالانوار ، 52ج، ص390 )
و اين همان سطح متعالي زندگي و رفاه عمومي است که زکات مورد مصرف نداشته باشد، و همه چيز به همه مردم برسد.
اسلام دين مساوات و برابري است، مساوات در مسائل گوناگون و زمينه‌هاي مختلف. تا جايي که اسلام به دين مساوات مشهور شده است. امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) اين برابري‌ها و مساوات را در جامعة بشري اجرا خواهد کرد .انسان‌ها در آفرينش مساوي و داراي نيازهاي طبيعي همانند و ارزشي يکسان و برابرند. و هيچ يک از ويژگي‌هاي طبقاتي موجب تفاوت و نابرابري آن‌ها نمي‌شود. آن‌ها در برابر قانون حقوقي يکسان و همانند دارند و هيچ فردي در برابر قانون بر ديگري برتري و امتيازي ندارد. سياه و سفيد، کارگر و کارفرما، تهيدست و ثروتمند، بزرگ و کوچک، عالم و جاهل و… همه در برابر قانون برابرند.
تمامي مردمان حق استفاده و بهره برداري يکسان از بخشش‌هاي طبيعت را دارند، و بايد مراتع، جنگل‌ها، رودها و درياها و ديگر منابع ثروت در اختيار همگان قرار گيرد تا هر کس بتواند با کوشش و زحمت خود از آنها استفاده نمايد، زيرا اين‌ها سفرة گسترده‌اي است که خداوند براي همة انسان‌ها قرار داده است.
بخش مهم ديگر، تساوي و برابري انسان‌ها در استفاده از بيت المال مي‌باشد، بيت المال که مجموعة امکانات و اموال عمومي مي‌باشد، و دولت‌ها آن‌ها را در اختيار مي‌گيرند در دوران ظهور نزد امام قرار مي‌گيرد. امام آن‌ها را براي رفاه مردم هزينه مي‌کند و در راه رفع نيازهاي عمومي به کار مي‌برد. (حکیمی ،1384 ، ص41)

2.2.2.عمران و آبادي زمين
عمران و آبادي زمين، و بهره برداري از امکانات آن تا سر حد امکان، از ديگر اقدامات امام است. اين کار، در دوران پيش از ظهور با همه پيشرفت علوم و تکنولوژي در همه زمينه ها بطور کامل انجام نشده است. طبق نظر متخصصان، بسياري از زمينها قابل عمران و آبادي و کشاورزي و توليد است، بسياري از آبها داراي استعداد ذخيره شدن و بهره برداري است، و بسياري از مناطق زمين متروک و رها شده مانده است، و بسياري از مناطق به علت نفوذ سياستهاي استعماري و ايجاد وابستگي و محروميت بطور کامل از آنها بهره برداري نمي شود، و سيستمهاي توليد و کشاورزيي بر آنها تحميل مي گردد که به سود طبقات محروم نيست، بلکه براي کشورهاي سلطه طلب سودمند است. (همان، ص44)
در حکومت جهاني امام عصر (عج) همه ي نقاط زمين آباد و سرسبز و مالامال از محصول مي و زمين روئيدنيهايش را مي روياند و آسمان قطرات بارانش را فرو مي فرستد و از زمين و آسمان نعمت ريزش مي کند و وفور نعمت است و نقطه اي خالي از عمران نخواهد ماند. (محمدی خراسانی ، 1386،ص465)
در حدیثی در توصیف روزگار حضرت مهدی آمده است که: آسمان بارانش را مثل ناودان فرو مي فرستد و زمين همه ي روئيدنيهايش را بيرون مي آورد و هيچ نباتي را ذخيره و احتکار نمي کند(مجلسی ،ج 51، ص 78)
امام باقر (علیه السلام ) می فرماید: در روي کره ي زمين هيچ نقطه ي خراب و ويراني نمي ماند مگر آنکه حضرت آنجا را آباد و معمور مي سازد. (صافی گلپایگانی ، 1380 ، ص482)

3.2.2. پيشرفت فنون
علم و دانش بشر در رستاخيز امام مهدي عليه السلام به تکامل نهايي مي رسد، و امام با برنامه ريزيهاي دقيق که از دانش بيکران الهي او برخاسته است، همه مناطق زمين را آباد مي کند، و براي تأمين زندگي و ايجاد رفاه همگاني راه و روشهايي را عرضه مي کند که آن روز براي بشر ناشناخته بوده است. با توجه به اينکه راه اصلي رشد توليد و خود کفايي، بهره برداري از علوم و فنون و تخصصهاي ويژه و طرحها و برنامه هاي ماهرانه است.
علوم و فنون بشري در رستاخيز ظهور با علوم و فنون در دوران پيش از ظهور قابل مقايسه نيست، از اين رو، پيشرفتها و رشد توليد و سرمايه در آن دوران با هيچ دوره ديگر همانند نيست. امام مهدي عليه السلام در همه زمينه ها به دانش بشر تکامل مي بخشد. و چنانکه در علوم الهي و ماوراي طبيعي همه اشتباهات و جهلهاي بشري را بر طرف مي سازد و معيارهاي درست در شناخت مبداء و معاد را به انسان مي دهد، در علوم مادي و تکنيکهاي رشد اقتصادي و سامانيابي زيست فيزيکي نيز راه و روشهايي شگفت آور به انسانيت عرضه مي کند، و با شيوه هاي بسيار دقيق، نظام توليد و بهره برداري از منابع طبيعي را رشدي توصيف ناپذير مي بخشد و بدينگونه مشکل کمبودها و نارساييها را بکلي برطرف مي کند.
فاصله پيشرفت علمي و عقلاني و وضع دانش انسان در آن دوره با وضع کنوني، بسي افزونتر است از فاصله دانش امروز بشري با دورانهاي گذشته تاريخ.(حکیمی ، 1387، ص120؛ صافی گلپایگانی ، 1380 ، ص 480)

4.2.2. بهره برداري از معادن و منابع زيرزميني
براي دستيابي به خود کفايي و رفاه در سطح جامعه بشري، شناسايي معادن و منابع زيرزميني و استخراج و بهره برداري از آنها کاري ضروري است، و چاره اي جز اين نيست که از همه امکانات زمين بهره برداري شود. بسياري از ثروتها و مواد لازم براي زندگي، از معادن به دست مي آيد. اين معادن و مواد ديگري که براي بشر امروزي شناخته شده نيست، در دوران ظهور مورد بهره برداري قرار مي گيرد . در آن عصر، طبيعت کاملاً مسخّر انسان مي گردد و بدين ترتيب، سرمايه‌هاي عظيمي در اختيار بشر قرار مي‌گيرد تا با هدايت و رهبري امام عادل جهاني، يعني امام منتظر (ع)، به کمال و سعادت برسد.امام باقر (ع) می فرماید: زمین برای او پیچیده می‌شود [در لحظه‌ای از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌رود] و تمام گنج‌های آن برای او آشکار می‌گردد. ( نعمانی ، 1376،ص 242)
امام علي عليه السلام: (زمين آنچه را در اعماق خويش دارد براي وي بيرون دهد، و همه امکانات و برکات خويش را در اختيار او گذارد.(نهج البلاغه ، ص425)
در دوران پيش از ظهور بسياري از معادن شناخته شده است و بشر کنوني و آينده بسرعت آنها را استخراج مي کند و در زندگي به کار مي گيرد. بنابراين از تأکيد فراوان احاديث بر موضوع معادن و آشکار شدن آنها براي امام قائم عليه السلام مي توان حدس زد که آنچه شناخته شده و قابل اکتشاف براي بشر کنوني است (به علت محدوديت دانش بشري نسبت به دوران ظهور و تکامل علم و عقل انسان با راهنمايي و تعليم معلم بزرگ الهي حضرت مهدي عليه السلام) بسيار ناچيز است، و در دوران رستاخيز عظيم مواد و معادني شناخته و اکتشاف مي شود که چهره زندگي ها را بکلي دگرگون مي سازد. و بايد چنين باشد زيرا که ايجاد رفاه براي کل جامعه بشري کاري ساده نيست، و سرمايه هاي کلان و عظيمي لازم دارد. يکي از منابع تأمين اين سرمايه ها معادن است و بايد از آنها کاملا استفاده شود. با توجه به بيکراني و فراواني منابع و معادن زيرزميني - بويژه نسبت به بخشهاي ناشناخته آن براي امور بشر امروز - روشن مي گردد که اين بخش از منابع درآمد دولت حضرت مهدي عليه السلام، سرمايه اي درخور و کار آمد دارد. و از اين راه اگر همه مشکلات بشري حل نشود بخشهاي عمده اي از آن را به ساماني در خور و شايسته مي رساند.
مانع عظيم اکثريت اجتماعات بشري امروز نبود شناخت و دانش کافي است، يا برنامه ريزيهاي حساب نشده و نادرست است و دوران ظهور، دوران سراسر آگاهي و شناختهاي ناب و خالص است، که همه زواياي زندگي انسان را روشن مي سازد، و در برنامه ريزيهاي فرهنگي، هنري، فني، اجتماعي، اقتصادي، و… نقطه ابهام و عقب ماندگي نمي ماند، و شيوه ها و روشهاي اصولي و درست و مقرون به صرفه و به سود انسان ارائه مي شود، و زندگي در همه جاي زمين چهره اي زيبا و انساني و سرشار از رفاه به خود مي گيرد. (حکیمی ،1387، ص123)

5.2.2. بازپس گيري ثروتهاي غصب شده
امام مهدي عليه السّلام، از راه ديگري که اهميت فراواني برخوردار است نيز سرمايه هاي بزرگ و کلاني به دست مي آورد، و از آن راه بودجه هنگفت سامان بخشيدن به جامعه انساني و ايجاد رفاه عمومي را تأمين مي کند. امام با از ميان برداشتن جباران و طاغوتان و سرمايه داران مانع اجراي عدالت، پولها و سرمايه ها و همه امکانات آنها را که از راههاي نامشروع، استثمار، غصب، احتکار، ظلم، تعدي، و تجاوز، تصاحب به ناحق اموال عمومي و انفال، گرانفروشي، ارزان خريدن مواد خام و کار و کالاي مردمان محروم و… به دست آورده بودند، باز پس مي گيرد و در اختيار توده هاي محروم بشري قرار مي دهد.
بيگمان اقليتي از بشريت در تمام دوران پيش از ظهور، به ثروت اندوزيهاي کلان دست يازيده اند، و سرمايه هاي کلاني در همه کشورهاي جهان کنز و گنج کرده اند، که بخش اعظم ثروتها و سرمايه هاي کشورها را تشکيل مي دهد و اينها همه از راههاي نادرست و شيوه هاي استثماري و ظالمانه، روانه جيب عده اي خاص از افراد انسان شده است. امام مهدي عليه السّلام، در رستاخيز ظهور، اين مالکيتهاي دروغين و صوري را ابطال مي کند .مهدي - عليه السلام - حق هر حقداري را بگيرد و به او دهد، حتي اگر حق کسي زير دندان ديگري باشد، از زير دندان انسان متجاوز و غاصب بيرون کشد، و به صاحب حق باز گرداند. (حکیمی ، 1387، ص125؛ پسندیده ، 1379، ص45)

6.2.2. استفاده از همه اموال (اموال عمومي، خصوصي)
امام مهدي عليه السّلام براي پيش برد اهداف انقلاب - طبق تعبير برخي از احاديث - از همه اموال خصوصي و عمومي بهره گيرد.
در احاديثي آمده است که همه اموال دنيا نزد امام مهدي عليه السّلام گرد مي آيد، و امام آنها را ميان مردمان طبق قانون عدل و بر اساس نياز و رسيدن به رفاه و بي نيازي تقسيم مي کند.
امام باقر عليه السلام: (همه اموال جهان، در نزد مهدي موعود عليه السلام گرد آيد، آنچه در دل زمين است و آنچه بر روي زمين، آنگاه مهدي به مردمان بگويد: «بيائيد! و اين اموال را بگيريد! اينها همان چيزهايي است که براي به دست آوردن آنها قطع رحم کرديد و خويشان خود را رنجانديد، خونهاي بناحق ريختيد، و مرتکب گناهان شديد، بياييد و بگيريد!. ((وسایل الشیعه، ج6، ص381)
در اين حديث که نمونه هاي ديگري نيز دارد، اموال به طور مطلق آمده است و اين اموال عمومي، چون انفال و ثروتهاي طبيعي و مالياتهاي اسلامي و بيت المال را شامل مي شود و با اطلاق و کليتي که دارد ممکن است اموال شخصي و فردي بر اساس مالکيتهاي خصوصي را نيز در بر مي گيرد، يعني همه اموال از هر کس و هر راه باشد نزد حضرت گرد مي آيد و از آن مرکز، عادلانه و برادرانه ميان همه افراد انساني توزيع مي شود.(حکیمی ، 1387، ص128)

امام صادق عليه السلام: شيعيان ما اجازه دارند از اموالشان در راه کار نيک انفاق کنند، ليکن هرگاه قائم ما قيام کند هر کس مالي گنج و ذخيره کرده است بر او حرام مي گردد، تا اموالش را به امام قائم دهد، و امام آنها را در راه سرکوب دشمنان (دين حق) بکار برد. و اين معناي قول خداست: «کساني را که زر و سيم مي اندوزند و در راه خدا انفاق نمي کنند، به عذابي دردآور بشارت ده .(وسایل الشیعه، ج6، ص380)

7.2.2.کنترل و نظارت دقيق مرکزي
از جمله عوامل بسيار مهمي که امام مهدي عليه السّلام در پرتو آن نابسامانيهاي اقتصادي و ويراني امور معاش را برطرف مي سازد، اشراف و نظارت دقيق حاکميت مرکزي جهاني اسلامي است بر جريان اقتصادي و معيشتي تمام اجتماعات بشري. امام با مرکزيت واحد و ايدئولوژي واحد که ترتيب مي دهد، کل منابع ثروت و درآمد را بدون حيف و ميل و تبعيض ‍ و امتياز، در اختيار کل جامعه بشري مي گذارد، و همه امکانات را به تساوي تقسيم مي کند، همه سرمايه گذاريها به تساوي و عادلانه انجام مي گيرد. و از اين رهگذر حرکت خودسرانه و آزمندانه گروهي مال پرست در بخشهاي خصوصي و اطرافيان حکومتها و مراکز قدرت، که با چپاول ثروتها و تصاحب سرمايه ها و مکيدن خون محرومان مي پردازند، کنترل دقيق مي شود، و عوامل فقر و کمبود که سرمايه داران و زراندوزانند از ميان مي رود. (حکیمی ، 1387، ص 130 )

3.2.رسيدگي به بهداشت عمومي و نظارت ساير شهرها و محيط زيست
از آثار و نتايج دولت حضرت مهدي، دفع بيماري ها و طولاني شدن عمرها، ريشه کن شدن مرض هاي واگير و کشنده و زايل گشتن ترس و ناتواني هاي شيعيان است. اين امر در نتيجه اقدامات مثبت حکومت آن حضرت مانند رسيدگي به بهداشت عمومي و نظارت ساير شهرها و محيط زيست و رشد علم و دانش بشري در همه زمينه ها (مانند طب و پزشکي) و عنايت خاص ايشان به شيعيان به دست مي آيد.
و چنان مي شود که وضعيت جسمي مردم دگرگون مي گردد و عمر آنان طولاني مي شود؛ به گونه اي که گاهي يک شخص هزار فرزند، نوه و… خود را مي بيند و آن گاه چشم از جهان فرو مي بندد. (رضوانی ، 1385، ص65؛طبسی ، 1385، ص66)
در حدیثی آمده است که: «همه بيماران از معتقدين به حق و شيعيان مهدي(عج) شفا مي يابند».(متقی ، 1419،ج 14، ص68)
رسول خدا (ص) مي فرمايد: «هنگامي که عيسي (ع) از آسمان فرود آمد و دجّال را کشت و شب، هنگامي که در صبح آن، خورشيد از مغرب طلوع کند (نه از سوي مشرق) تاچهل سال زندگي پربار و آسوده اي خواهيد داشت و در اين مدّت نه کسي مي ميرد و نه بيمار مي شود». (ابن طاووس، 1380، ص 97)
شايد منظور از اين سخن، آن باشد که مرگ ها و بيماري هايي که پيش از ظهور حضرت، گسترش يافته، در دوران حضرت به اندازه اي اندک و ناچيز است که مي توان آن را در حکم عدم دانست و شايد معناي ظاهري مراد باشد؛ يعني در اين مدّت مرگ و بيماري وجود نداشته باشد اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: «در حکومت مهدي (عج)… عمرها طولاني مي شود». (هیثمی و عقیلی، 1377، ص 20)
مفضل بن عمر مي گويد: امام صادق (ع) فرمود: «هنگامي که قائم ما قيام کند… مردم درسايه فرمانروايي او، عمري دراز خواهند داشت؛ به گونه اي که براي هر شخص هزارفرزند متولدمي شود». (بحارالانوار، ج 52، ص 337)
امام سجاد (ع) در اين باره مي فرمايد: «هنگامي که قائم ما قيام کند، خداوند عزّوجلّ، بيماري و بلا را از شيعيان ما دور مي سازد و قلب هاي شان را همانند آهن هاي محکم قرارمي دهد و توان و نيروي هر يک از آنان را برابر نيروي چهل مرد مي گرداند و آنان فرمانروايان روي زمين و بزرگان آن مي شوند». (صدوق،1381، ج 2، ص 541؛ نعمانی ،1376،ص317)
امام باقر (ع) درباره بهداشت محيط زيست در حکومت امام زمان (عج) مي فرمايد: «هنگامي که قائم ما قيام کند… چاه هاي فاضلاب و ناودان هايي را که در مسير راه هاست، از بين مي برد». (طوسی ، 1411، ص283)
حفظ بهداشت شهرها و محيط جامعه، از وظايف حکومت هاست. بنابراين، بايد از هر عاملي که سبب به خطر افتادن بهداشت محيط زيست مي شود، جلوگيري گردد. ريختن فاضلاب خانه ها در کوچه ها و احداث چاه هاي توالت و دستشويي در بيرون از خانه ها - چنان چه در برخي از شهرها و روستاها مرسوم است - سبب نابودي بهداشت محيط زيست مي شود. از اين رو، مي بينيم که يکي از کارهاي حضرت مهدي (عج) جلوگيري از اين گونه تخلّفات بهداشتي مي باشد. (طبسی، 1385، ص139)

نتیجه گیری
پیش از ظهور مهدی موعودانواع شرور اخلاقی و طبیعی مانند فتنه و آشوب ،ناامنی ، مرگ های زودگذر ، قحطی ، ظلم و ستم همه جا را فرا می گیرد. حضرت برای مواجهه با این شرور برنامه ها و راهکارهایی را در دولتش اجرا می کند. برنامه های حضرت برای حل شرور اخلا قی عبارتست از: تشکيل حکومت فراگير جهاني، برقراری امنيت، تکامل تربيت و بلوغ روحي انسان،گسترش معرفت و اخلاق، احیای کتاب و سنّت، رشد و تکامل عقول و انديشه ها، احیا و گسترش امر به معروف و نهی از منکر، اجرای حدود الهی، اجرای عدالت اجتماعی و قضایی. و برای حل شرور طبیعی عبارتست از: رفاه اقتصادي و معيشتي، برقراري عدالت اقتصادی، اجراي اصل مساوات، عمران و آبادي زمين، پيشرفت فنون، بهره برداري از معادن و منابع زيرزميني، بازپس گيري ثروتهاي غصب شده، استفاده از همه اموال (اموال عمومي، خصوصي)، کنترل و نظارت دقيق مرکزي، رسيدگي به بهداشت عمومي و نظارت ساير شهرها و محيط زيست خواهد بود.
بنابراین در آخر این نکته قابل ذکرهست که در دولت حضرت مهدی (عج) نفی هرگونه شرور و گناه و بیماری و…را نمیتوان ادعا کرد. نمیتوان گفت کسی ظلم نمیکند ولی قطعا عدالت در مورد او اجرا میشود. نمیتوان گفت کسی گناه نمیکند چون نظام امتحان الهی و اختیار بندگان وجود دارد اما به تمام احکام الهی در برابر گنهکار عمل میشود. بیماری و مرگ درآن زمان هم خواهد بود هرچند بواسطه ی تکمیل عقلها و زیرسایه ی وجود مبارک آن حضرت، تحمل سختی ها آسان خواهد بود.

فهرست منابع
*قرآن کریم
*نهج البلاغه
1. طبسی ، نجم الدین ، چشم اندازی به حکومت مهدی ، قم : بوستان کتاب ، 1385.
2.جمعی از نویسندگان ، نگاهی تحلیلی به زندگی حضرت مهدی ، تهران : بنیاد فرهنگی حضرت مهدی ، 1377
3. پسندیده ، عباس ، اصلاحات مهدوی تنها راه نجات ، قم :سازمان تبلیغات اسلامی، 1379
4.مکارم شیرازی ، ناصر ، حکومت جهانی مهدی ، قم : نسل جوان ، 1380
5.حکیمی ، محمد، عصر زندگی و چگونگی آینده انسان و اسلام ، قم : بوستان کتاب ، 1387
6. حکیمی ، مهدی ، امام مهدی وآینده زندگی ، مشهد: آستان قدس رضوی ، 1384
8. دلشاد تهرانی ، مصطفی ، دولت مهدی سیرت مهدی ، تهران : ذکر ، 1382
9. صافی گلپایگانی ، لطف الله ،منتخب الاثر، قم : مسجد مقدس جمکران ، 1389
10. محمدی خراسانی ، علی ، چشم اندازی به حکومت جهانی امام مهدی ، اصفهان : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، 1386.
11. مسعودی خراسانی ، حسین ، مهدویت و مدینه فاضله،مجله حوزه ، سال 12، ش 4، 5، 1374.
12. رضوانی ، علی اصغر ، حکومت حضرت مهدی در عصر ظهور ، قم : انتشارات مسجد مقدس جمکران ، 1385
13. بالادستیان، محمدامین و حائری پور،محمدمهدی و یوسفیان ، مهدی، نگین آفرینش ، قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود علیه السلام،1387
14. جهانیان ، ناصر، جهانی سازی، عدالت اقتصادی و مهدویت، مجله انتظار،ش 14، 1383
15. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، انتشارات مرتضوی، 1384
16. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق: علی اکبر غفاری، چاپ: چهارم، تهران: دارالکتبالاسلامیه،1407
17. ابن طاووس ، رضی الدین علی بن موسی، الملاحم و الفتن، ترجمه محمدجواد نجفی، چاپ: ششم، تهران: اسلامیه،1380
18. ابن‌حجرهیثمی، احمدبن‌محمد ؛ عقیلی، عبدالکریم، القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر (ع)، چاپ: اول، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث،1377
19. نعمانی، محمد بن ابراهیم ، الغیبه،ترجمه محمد جواد غفاری ، تهران: نشر صدوق ، 1376.
.20. متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال ،محقق: میاطی محمد عمر، بیروت: دارالکتب العلمیه،1419ق
21. ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول ، ترجمه: صادق حسن زاده، قم: آل علی (علیه السلام)، 1382
22. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، چ سوم، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی، 1403ق
23. ابن‌بابویه(صدوق)، محمدبن‌علی، خصال ، ترجمه محمد باقر کمره ای، تهران: کتابچی، 1381
24. صافی گلپایگانی ، لطف الله ، به سوی دولت کریمه ، قم : انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1389.
25. طوسی، محمد بن حسن ، الغیبه ، قم: دار المعارف الاسلامیة،1411.
26. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج6، چاپ اول، قم : موسسه آل البیت علیهم السلام، 1409ق
27. ابن بابویه ، محمد بن علی ، کمال الدین و تمام النعمه ، ترجمه محمد باقر کمره ای، تهران: دارالکتب الاسلامیه ، 1377

چکیده:
از اعتقادات و باورهای شیعیان بازگشت برخی از انسان‌ها به دنیا پس از مرگ در زمان ظهور امام مهدی(عجل الله) است که از آن به نام رجعت یاد می کنند. این موضوع یکی از مسائل مورد اختلاف میان مذاهب اسلامی است، که از اهمیت بسزایی برخوردار می¬باشد. از منظر شیعه رجعت از عقاید مسلم به شمار می آید و مورد تأیید اهل بیت(علیه السلام) نیز قرار گرفته است. و در عین حال این مسئله با مخالفت و انکار مخالفین نیز روبرو شده است این مقاله در پی پاسخ به این سوال است که مستندات قرآنی موافقان و مخالفان رجعت چیست؟ با تاکید بر شیوه توصیف و تحلیل علمی و با بررسی کتب تفسیری و کلامی این نتیجه حاصل شد که شیعیان برای اثبات مدعای اعتقادی خود به آیاتی تمسک کرده اند که این آیات به دو گونه می باشد برخی از آیات ناظر به رجعت در میان گذشتگان بوده و برخی آیات نیز بر رجعت در زمان قیام و ظهور حضرت مهدی (عجل الله)دلالت دارد و مخالفین رجعت نیز با آیاتی از قرآن نقطه مقابل شیعیان قرار گرفته اند و با تمسک به آیات، مخالفت خود را بیان کرده اند.
کلید واژه
رجعت ، مستندات قرآنی، موافقان ، مخالفان

مقدمه
رجعت، بازگشت مومنان و کافران، پيش از قيامت و در هنگام ظهور حضرت مهدی عجل الله می باشد که از اعتقادات مهم شیعیان به شمار می¬آید. در برخى روايات روز رجعت را يكى از روزهاى الهى كه عظيمت و قدرت الهى در آن متجلّى خواهد شد بر شمرده اند. ولى رجعت آن است كه در هنگام ظهور، براى يارى حضرتش و نيز استمرار حاكميت حق بعد از برقرارى عدالت، خداوند گروهى از مومنان را كه از دنيا رفته اند، به دنيا باز گرداند تا براى يارى وى بشتابند. این مساله در میان مذاهب اسلامی با مخالفت روبه رو شده است که هر کدام از موافقان و مخالفان رجعت استنادات قرآنی برای اثبات مدعای خود آورده اند. سوالی که در صدد پاسخگویی به آن هستیم این هست که مستندات قرآنی موافقان و مخالفان رجعت چیست؟از آنجایی که رجعت به عنوان یکی از باورهای قطعی مذهب تشیع می باشد و مورد مخالفت واقع شده لذا تبیین و بررسی این مسئله از اهمیت و ضرورت برخوردار است.
در میان اندیشمندان اسلامی اختلاف است که آیا رجعت به معنای بازگشت برخی از اموات به دنیا، در این امت نیز واقع خواهد شد یا خیر، رجعت همان بازگشت به دنیا به هنگام قیامت می باشد و تا قبل از قیامت رجعتی صورت نمی¬گیرد؟ برخی به پرسش پاسخ مثبت و بعضی دیگر، پاسخ منفی داده اند؛ اطراف دعوا را دانشمندان اهل سنت از یک سو و اندیشمندان شیعه از سوی دیگر تشکیل می دهند. اهل سنت به سبب اختلاف مبنایی که با شیعه دارند، مسئله رجعت را که از جمله مشهورات نزد شیعه امامیه است، انکار کرده و اعتقاد بدان را قبیح می شمردند تا جایی¬که راویان احادیث مربوط به رجعت را بدنام کرده و احادیث آنها را مردود به حساب می آورند. و نیز آیاتی که خداوند در این مورد آورده را انکار می¬کنند.
این مقاله که با روش توصیفی- تبیینی و جستجو در کتابخانه ها و مطالعه و بررسی متون دینی و کلامی انجام شده پس از مفهوم شناسی واژگان به مستندات قرآنی موافقان رجعت و در ادامه به مستندات مخالفان رجعت پرداخته شده است. با مطالعه و بررسی کتاب ها و مقالات در مورد موضوع مورد نظر، حاصل شده که کتابی به طور مستقل به این موضوع نپرداخته است، برخی از نویسندگان از جمله: سبحانی در کتاب ملل و نحل، حرعاملی در کتاب الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه به مسئله رجعت پرداخته اند. این کتاب ها و دیگر کتاب هایی که در باب رجعت نگاشته شده است مفید می باشد ولی از آن جایی که به زبان ثقیل نوشته شده است همه ی اقشار نمی توانند از آن ها استفاده کنند و علاوه بر آن نیز در کتاب های فوق از نگاه کلامی و تفسیری و به شیوه تطبیقی مستندات قرآنی موافقان و مخالفان رجعت پرداخته نشده است.
1.معناشناسی رجعت
1-1. در لغت:
ابن منظور می¬گوید:«الرَّجْعَة» به معنای یک بازگشت و برگشتن خاص است.(1414،ج8، ص114) فیومی در تعریف این لغت گفته: رجعت به فتح راء به معنای یک بازگشتن است، گفته می¬شود فلانی ایمان به رجعت دارد، یعنی ایمان به برگشتن به دنیا دارد.(1414، ‏ج2، ص220) راغب نیز در این مورد گفته رجعت هم در طلاق بكار مى‏رود و هم در بازگشت به دنيا پس از مرگ. (1375، ج2، ص45)برخی نیز رجعت را به معنای بازگشت پس از مرگ در عصر ظهور حضرت مهدی دانسته اند. (طریحی، ج4، ص334)این ها نمونه هایی از نظرات صاحبان لغت نامه ها ست که همه، اصل ماده رجوع را به معنای برگشتن به دنیا پس از مرگ دانسته اند.
1-2.در اصطلاح:
به چند نمونه از تعاریف علمای شیعه در این مورد اشاره می شود.
شیخ مفید علیه الرحمه در مورد رجعت می گوید:
که خداوند هنگام ظهور امام مهدی(ع) برخی از درگذشتگان را به همان صورت و با همان بدنی که در دنیا بوده‌اند زنده می‌کند، مؤمنان خالص دین حق را یاری کرده و از حکومت جهانی آن شاد می‌شوند و کافران محض نیز عذاب و خواری دنیا را علاوه بر آخرت می‌چشند.( شیخ مفید، 1413، ج۴، ص۷۷)
سيد مرتضى هم در باره رجعت نزد شيعه مى‏گويد:
«بدان همانا آنچه که نزد شیعه دوارده امامی معتقد هستند، همانا خداوند هنگام ظهور حضرت مهدی عجل الله گروهی از شیعیان و گروهی از دشمنان آن حضرت را که قبلا مرده اند بر می گرداند تا این که دوستان به ثواب نصرت آن حضرت رسیده و از دشمنان انتقام گرفته شود.»(مجلسی، 1403، ج53،ص138)
شیخ طوسی می¬گوید:
«پیامبر اکرم و ائمه¬¬ی معصومین علیهم السلام در زمان حضرت مهدی با گروهی از امت های گذشته و آینده بر می-گردند، تا این¬که خداوند، دولت و حق آن¬ها را ظاهر نماید. و آیات و روایات متواتر بر قطعی بودن رجعت دلالت می¬کند.» (سبحانی،بیتا، ج6، ص259)
دانشمند معاصر شیعی، علامه مظفر دراین¬باره می¬گوید: «عقیده شیعه در رجعت، بر اساس پیروی از اهلبیت(ع) چنین است: خداوند عده ای از کسانی را که در گذشته از دنیا رفته اند، به همان اندام و صورتی که داشته اند، زنده می کند و به دنیا برمی گرداند. به برخی از آنان عزت می دهد و پاره ای را ذلیل و خوار خواهد کرد و حقوق حق پرستان را از باطل پرستان می¬گیرد و داد ستمدیدگان را از ستمگران می¬ستاند و این جریان یکی از رویدادهایی است که پس از قیام مهدی آل محمد به وجود می¬آید. کسانی که پس از مردن به این جهان باز می¬گردند، یا از ایمان بالا برخوردارند یا افرادی در نهایت درجه فسادند و آن گاه دوباره می-میرند.(مظفر،1387ش، 80)
لغت شناسان اهل سنت نیز در تعریف «رجعت» گفته اند: «رجعت، مذهب قومی از عرب است که در زمان جاهلیت نزد آنها معروف بوده و مذهب گروهی از فرقه های مسلمانان از صاحبان بدعتها و هواپرستان است که می گویند: همانا مرده، زنده شده و به دنیا بر می¬گردد، همان¬گونه که قبل از مرگ بوده است. از آن جمله اند گروهی از رافضی¬ها که می¬گویند: علی بن ابیطالب(ع) در زیر ابرها پنهان است، پس خارج نمی شود با کسانی که همراه فرزندان او خارج می¬شوند، تا اینکه منادی از آسمان ندا می¬دهد: همراه فلانی خارج شو!»(ابن منظور، 1414،ج8،ص114)

2.مستندات قرانی موافقان رجعت
از جمله باورهای شیعیان بازگشت برخی از انسان‌ها به دنیا پس از مرگ در زمان ظهور امام مهدی(عجل الله) است که از آن به نام رجعت یاد می کنند. این موضوع یکی از مسائل مورد اختلاف میان مذاهب اسلامی است. از منظر شیعه رجعت از عقاید مسلم به شمار می آید و مورد تأیید اهل بیت(علیه السلام) نیز قرار گرفته است. بر این اساس، گروهی از مؤمنان راستین و عده ای از کافران بدسرشت، هنگام ظهور حضرت مهدی(عجل الله) به این دنیا بازگردانده می شوند تا مؤمنان به ثواب یاری آن حضرت در تشکیل حکوت عدل و قسط جهانی نائل آمده، از درک و تماشای عظمت و شوکت دولت کریمه اسلام، لذت ببرند و کافران به سزای پاره ای از اعمال ننگینشان برسند.
با تاملی بر آیات قرآن یافت می شود که قرآن کریم به دو گونه به مسئلۀ رجعت اشاره نموده است: مسأله رجعت هم در امت های گذشته وجود داشته و هم در میان آیندگان اتفاق خواهد افتاد .
در قرآن مجيد، وقوع رجعت اجمالا در پنج مورد از امتهاى پيشين آمده است که برای نمونه به چند مورد آن اشاره می کنیم:
الف) خداوند در آيه 259 سوره بقره درباره حضرت عُزَيْر پيامبر (عليه السلام) می فرماید: «أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَي قَرْيَةٍ وَ هِيَ خَاوِيَةٌ عَلَي عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّي يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِئَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَي طَعَامِكَ وَ شَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلَي حِمَارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آَيَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَي الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَي كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ؛ يا همانند كسي (عُزَيْر پيامبر) كه از كنار يك آبادي (ويران شده) عبور كرد، در حالي‌كه ديوارهاي آن به روي سقف‌ها فرو ريخته بود، (و اجساد و استخوان‌هاي اهل آن، در هر سو پراكنده بودند، او با خود) گفت: چگونه خدا اينها را پس از مرگ، زنده مي‌كند؟! (در اين هنگام) خدا او را يكصد سال ميراند، سپس زنده كرد، و به او گفت: چقدر درنگ كردي؟ گفت: يك روز، يا بخشي از يك روز. فرمود: نه، بلكه يكصد سال درنگ كردي! نگاه كن به غذا و نوشيدني خود (كه همراه داشتي، با گذشت سال‌ها) هيچ‌گونه تغيير نيافته است! (خدايي كه يك‌چنين مواد فاسدشدني را در طول اين مدت حفظ كرده، بر همه چيز قادر است!) ولي به ألاغ خود نگاه كن (كه چگونه از هم متلاشي شده است! اين زنده شدن تو پس از مرگ، هم براي اطمينان خاطر توست و هم) براي اين‌كه تو را نشانه‌اي براي مردم (در مورد معاد) قرار دهيم. (اكنون) به استخوان‌ها (ي مركب سواري خود) نگاه كن كه چگونه آنها را برداشته، به هم پيوند مي‌دهيم‌ و گوشت بر آن مي‌پوشانيم! هنگامي كه (اين حقايق) بر او آشكار شد، گفت: مي‌دانم خدا بر هر كاري توانا است.»
این داستان یکی از روشن ترین ادله رجعت است که امام علی(علیه السلام) در برابر ابن کوّا که از خوارج بود، به آن استدلال فرمود. (مجلسی،همان، ج14، ص374)
ب) در آيه 55 و 56 سوره بقره درباره” بنى اسرائيل” مى‏خوانيم كه گروهى از آنها بعد از تقاضاى مشاهده خداوند گرفتار صاعقه مرگبارى شدند و مردند، سپس خداوند آنها را به زندگى بازگرداند تا شكر نعمت او را بجا آورند« ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»
ج)درآيه 110سوره مائده ضمن بر شمردن معجزات عيسى علیه السلام مى‏خوانيم:«وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتى‏ بِإِذْنِي؛ تو مردگان را به فرمان من زنده مى‏كردى» اين تعبير نشان مى‏دهد كه حضرت مسيح (علیه السلام) از اين معجزه خود (احياى موتى) استفاده كرد، بلكه تعبير به فعل مضارع (تخرج) دليل بر تكرار آن است و اين خود يك نوع رجعت براى بعضى محسوب مى‏شود.(مکارم شیرازی، ج15،صص558-557)
آیات و روایات زیادی موید رجعت در میان آیندگان می باشد که در این قسمت نگارنده آیاتی را که شیعیان به آن استناد کرده و رجعت را اثبات می نمایند را بررسی می کند:
الف )خداوند در قرآن می فرماید:« وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُکَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ؛ و روزی که از هر امتی گروهی از کسانی که تکذیب ما می کردند محشور کرده سپس آنها نگه داشته می شوند» (نمل/ 83)
در تفسیر مجمع البیان در ذیل این آیه آمده : اماميه كه معتقد به صحت رجعت هستند به اين آيه استدلال كرده‏اند. زيرا آيه مى‏گويد: از هر امتى گروهى را محشور مى‏كنيم. معلوم ميشود روزى كه اين گروه‏ها از هر امتى محشور مى‏شوند، غير از روز قيامت است. زيرا در مورد روز قيامت مى‏فرمايد: «حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً؛ آنها را محشور مى‏كنيم و احدى از آنها را رها نمى‏كنيم»(كهف/ 47) اخبار بسيارى دلالت دارند بر اينكه خداوند در زمان قيام حضرت مهدى (عجل الله) گروهى از آنها كه مرده‏اند، زنده مى‏كند. بعضى از رجعت كنندگان از دوستان و شيعيان مهدى هستند كه ثواب نصرت و كمك او نصيبشان مى‏شود و به دولت مهدى شاد مى‏شوند. بعضى ديگر از دشمنانش هستند كه براى گرفته شدن انتقام از ايشان برميگردند تا عذاب دنيا بچشند و به دست شيعيان كشته شوند و از قدرت و شوكت مهدى احساس سرافكندگى و حقارت كنند.هيچ عاقلى شك ندارد كه اين كار مقدور خداوند متعال است و محال نيست. نظير آن را خداوند در امتهاى گذشته هم انجام داده و قرآن گواه آن است. مثل داستان عزيرو… گروهى از اماميه آيات و اخبار رجعت را تأويل برده‏اند به اينكه مراد بازگشت دولت و امر و نهى است نه بازگشت اشخاص و زنده شدن مردگان. اينان اخبار رجعت را تأويل برده‏اند به گمان اينكه رجعت با تكليف منافات دارد.اما اين مطلب صحيح نيست. زيرا رجعت از كسى سلب اختيار نميكند و چنين نيست كه افراد را به انجام واجبات و ترك محرمات مجبور سازد. همانطوری كه با ظهور معجزات بزرگ از قبيل شكافته شدن دريا و اژدها شدن عصا و … تكليف محال نيست. با رجعت هم تكليف محال نيست. (مترجمان،1360، ج‏18، ص146)
آیت الله مکارم شیرازی ذیل این آیه می فرماید: شاهد ديگر اين است كه قبل از اين آيه سخن از نشانه‏هاى رستاخيز در پايان اين جهان بود، در آيات آينده نيز به همين موضوع اشاره مى‏شود، بنا بر اين بعيد به نظر مى‏رسد كه آيات قبل و بعد از حوادث پيش از رستاخيز سخن گويد، اما آيه وسط از خود رستاخيز، هماهنگى آيات ايجاب مى‏كند كه همه درباره حوادث قبل از قيامت باشد.(همان، ج15، ص549)
ب) خداوند متعال می فرماید: « قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ؛ آنها (کافران) می¬گویند: پروردگارا! ما رادوبار میراندی و دوبار زنده کردی. اکنون به گناهان خود معترفیم. آیا راهی برای خارج شدن [از دوزخ] وجود دارد؟» (غافر/11)
در تفاسیر وجوهات مختفلی در بیان « أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ » وارد شده که هر کدام از ادله، به دلیل اشکالاتی که بر استدلالشان وارد شده رد شده و در این مجال نیز فرصت بیان آن موارد نیست . اما قولی که با آیه سازگار است این است که منظور از میراندن اول، همان پایان عمر دنیوی انسان به هنگام مرگ اوست. در نتیجه احیای اول، هنگام رجعت است که خداوند عده ای را زنده می کند و به دنیا برمی گرداند. كه موظف‏اند از تندرويهاى‏خويش توبه كنند و نمى‏كنند از اين جهت در قيامت براى از دست دادن فرصت پشيمان مي¬شوند و رجعت نزد ما مختص مؤمن خالص و كافر خالص است چون كافران به اراده خدا زنده شوند شيطان بدل آنها مى‏افكند كه چون شما مردمى ياغى و سركش بوديد بدنيا برگشتيد اين خيال شيطانى سركشى آنان را زياد مى‏كند، خدا هم دوستانش را بر آنان مسلط مى‏كند و بدست ايشان از آنان انتقام مى‏كشد، عذاب همه را فرامى‏گيرد، زمين از وجود پليدشان پاك ميشود و دين به خدا منحصر ميگرد میراندن دوم نیز در همین دنیا پس از رجعت است و زنده کردن دوم، در قیامت و به هنگام زنده شدن همه انسان هاست. (حر عاملی، 1362، ص56) علامه مجلسی (1403، ج53، ص137) همین وجه را پذیرفته اند. علی بن ابراهیم» نیز درتفسیر قمی به استناد روایتی از امام صادق، وارد شده که حضرت دلالت آیه را درباره رجعت دانسته است. (قمی،1367، ج2،ص256)
ج) از آیات دیگر بیانگر رجعت، آیه51 سوره غافر می باشد که خداوند می¬فرماید:« إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاهِ الدُّنْیاوَ یَوْمَ یَقُومُ الْاَشْهادُ؛ ما به یقین پیامبران خود و کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و [در آخرت] روزی که گواهان به پا می خیزند، یاری می دهیم.» و همچنین در سوره صافات هم آمده است «وَلَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ* إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ* وَإِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ ؛وعده قطعی ما درباره بندگان فرستاده شده ما از پیش مسلّم شده که آنان یاری شدگانند و لشکر ما پیروزند.»
از آیات (لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا) و (إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ) استفاده می¬شود که نصرت الهی، همه رسولان و مؤمنان را فرا می¬گیرد. بنابراین اگر حتی در یک مورد هم این وعده صورت نگیرد، با شمول آیه سازگار نخواهد بود. (مغیثی، 1391، ص50-49)علامه طباطبایی در این باره می¬گوید: آیه کریمه، وعده نوعی است به نوع انبیا؛ نه آنکه به فردفرد انبیا در هر واقعه ای که پیش می¬آید، وعده نصرت داده باشد.(1374،ج17، ص512)
طبرسی در تفسیر آیه (إِنَّا لَنَنْصُرُ…) می نویسد: نصرت خداوند بر این بود که گاهى پیامبران با دليل و حجت بر مخالفان خود يارى شده و زمانى با قهر و غلبه بر دشمنان خود پيروز گشته و هنگامى با هلاك شدن دشمن و نجات ايشان با آنان كه به ايشان ايمان آورده‏اند نصر و ظفر يافته‏اند. و در برخى از زمانها نصرت ايشان به انتقام گرفته شدن مخالفانشان مى‏باشد چنان كه «يحيى بن زكريا» با كشته شدن هفتاد هزار نفر به عنوان انتقام از خون وى يارى و نصرت گرديد.پس ناچار مردان خدا به يكى از اين راهها در دنيا پيروز خواهند شد. (1360،ج21،ص283)
با توجه به نکات مذکور، خداوند در این آیات، نصرت را به صورت غلبه بر دشمنان در جنگ یا هلاکت دشمنان با عذاب دنیوی، به پیامبران و مؤمنان وعده داده است. از طرفی نیز در تاریخ می بینیم که این وعده نه تنها درباره بسیاری از پیامبران و مؤمنان تحقق پیدا نکرده است، بلکه بسیاری از آنها به دست دشمنان به شهادت رسیده اند. بنابراین برای تحقق این وعده الهی، باید بازگشتی به دنیا صورت گیرد تا در همین دنیا نصرت الهی درباره رسولان و مؤمنان محقق شود و شمشیر انتقام الهی بر فرق ستمگران فرود آید؛ (مغیثی،ص51)
بادقت نظر در روایاتی که در تفسیر این آیه وجود دارد، همین معنا به وضوح برداشت می¬شود؛ علی بن ابراهیم از جمیل نقل می¬کند که من آیه(إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ) را برای امام صادق خواندم.حضرت فرمود:به خدا سوگند! آن (تحقق این وعده الهی) در رجعت خواهد بود.آیا نمی¬دانی که بسیاری از پیامبران بدون آنکه در دنیا یاری شوند، کشته شدند و پیشوایانی بعد از انبیا نیز کشته شدند و یاری نشدند؟ آن(تحقق نصرت الهی در دنیا)در رجعت خواهد بود.(قمی،1367، ج2، صص 259و258)
و همچنین ابن قولویه در کامل الزیارات از ابی بصیر نقل می کند که امام باقر آیه کریمه (إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ) را قرائت کرد و فرمود:حضرت حسين بن على عليهم السّلام از جمله اين دسته بود و مورد كمك و نصرت قرار نگرفت پس از آن فرمود:به خدا سوگند كشندگان حسين بن على عليهما السّلام جملگى كشته شدند در حالى كه كسى خون آن حضرت را از ايشان طلب نكرد.(ابن قولویه، 1377،ص191)
د) خداوند فرموده : « وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُون ؛ و ما تو را جز برای بشارت و بیم جهانیان نفرستادیم.» (سباء/51)همانگونه که از جهت اعتقادی روشن است نبوت پیامبر اسلام حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)عمومیت داشته و شامل همه عصرها و نسلها می شود، اما تحقق عینی این بحث و رسیدن پیام دعوت حضرت به همه مردم جهان هنوز محقق نشده است. بر روایات این دعوت در روز رجعت عینیت خواهد یافت، چنانکه امام محمد باقر(علیه السلام) می فرماید: این آیه در رجعت تحقق می یابد.(ضمیری، 1378، ص37)
ه) همچنین در سوره نور خداوند می فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى‏ لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ؛ خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده عمل صالح كردند وعده داده كه در زمين جانشينشان كند، چنانكه پيشينيان را جانشين كرد، و دينشان را كه بر ايشان پسنديده استقرار دهد، و پس از ترس و بيم ايمنشان گرداند؛ (تا) مرا بپرستند، و چيزى باين شريك نكنند، آنان كه پس از اين كافر شوند همانان از راه (خدا) بيرون‏اند.»(نور/ 55)
حديث هاى بسيارى اين آيه را به رجعت تفسير مى‏كند، با اينكه خود آيه هم صريح است و احتمال ديگرى ندارد، مگر اينكه معنى ظاهرش را بگردانند، و از حقيقتش بيرونش كنند، و البته اگر قرينه‏اى در كار نباشد، معناى حقيقى جمله را نبايد از دست داد اينجا هم كه قرينه‏اى نيست، و قبلا از طبرسى نقل كرديم كه آل پيغمبر (صلی الله علیه و آله) متفقا اين آيه را برجعت تفسير كرده‏اند، و (اگر كسى بخواهد آيه را بسلطنت حضرت قائم (عجل الله) بدون زنده شدن پيغمبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنين اوّل اسلام تفسير كند با ظاهر آيه ناسازگار است چون) فعلهاى مستقبل زياد (: جانشينشان كند استقرار دهد، ايمنشان كند، مرا بپرستند، شرك نياورند- يعنى در آينده-) و ضمير هاى جمع متعدد (كه افعال سابق را بطور جمع ذكر فرموده) و لفظ: جانشين كردن،استقرار دادن، ترس، ايمنى، پرستش و ساير تصريحات و اشارات هيچ‏يك با غير رجعت سازگار نيست؛ كسى كه از دنيا رفته و پشت يازدهمش سلطنت مى‏كند چگونه مى‏توان ترس و امن و جانشينى و تمكن و عبادت را به وى نسبت داد؟ علاوه تصريحهائى كه در حديثهاى آينده وارد شده هرگونه شك و شبهه‏اى را رفع مى‏كند.(حر عاملی،همان، ص75)
باید توجه داشت که رجعت عمومى نيست بلكه جنبه خصوصى دارد، تنها گروهى بازگشت مى‏كنند كه ايمان خالص يا شرك خالص دارند” ممكن است آيه 95 سوره انبياء: وَ حَرامٌ عَلى‏ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ‏؛ حرام است بر شهرهايى كه بر اثر گناه نابودشان كرديم كه بازگردند آنها هرگز بازنمى‏گردند» نيز اشاره به همين معنى باشد، چرا كه عدم بازگشت را در مورد كسانى مى‏گويد كه در اين جهان به كيفر شديد خود رسيدند و از آن روشن مى‏شود گروهى كه چنين كيفرهايى را نديدند بايد بازگردند، و مجازات شوند.(مکارم شیرازی، 1374،ج15،ص560)
و) در سوره سجده آیه 21خداوند می فرماید: « وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‏ دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُون؛ ما آنها را از عذاب نزديك اين دنيا قبل از عذاب بزرگ آخرت مى‏چشانيم، شايد بيدار شوند و باز گردند.»
مفسران شیعه در استناد برخی از آیات برای اثبات رجعت اختلاف نظر دارند. به گونه ای که در تفسیر قمی آمده: منظور از «عذاب الادنی» عذاب رجعت است و معنی قول «لعلهم یرجعون» این است که در رجعت بازگردند تا عذاب شوند. (قمی، همان، ج2، ص170)در مقابل در برخی از تفاسیر نیز ذیل آیه وارد شده که عذاب الادنی معانی گسترده ای دارد که از جمله اینکه منظور مصائب و درد و رنج ها و مانند اینهاست. اما اينكه بعضى احتمال داده‏اند منظور«عذاب قبر» يا « مجازات در رجعت» است، صحيح به نظر نمى‏رسد، زيرا با جمله « لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» (شايد از اعمال خود باز گردند) سازگار نيست.(مکارم شیرازی، همان، ج17، ص159)
شیعه در عين اعتقاد به رجعت‏ كه آن را از مكتب ائمه اهل بيت علیه السلام گرفته است، منكران رجعت‏ را كافر نمى‏شمرد، چرا كه رجعت‏ از ضروريات مذهب شيعه است، نه از ضروريات اسلام، بنا بر اين رشته اخوت اسلامى را با ديگران به خاطر آن نمى‏گسلد ولى به دفاع منطقى از عقيده خود ادامه مى‏دهد. (همان ج15،ص560)
با توجه آنچه گفته شد می توان گفت که رجعت از عقايد قطعي شيعه است و بر اساس استنادی که به آیات قرآن شده شيعه معتقد است كه بعد از ظهور آقا حضرت ولي عصر (عجل الله) تعدادي از افرادي كه ايمان خالص داشتند و از نظر عمل، در يك مرحله بالايي بودند، و كساني كه نفاق را به حدّ أعلي رسانده‌اند، برمي‌گردند.
3.مستندات قرآنی مخالفان رجعت
همان¬گونه که طرفداران رجعت برای اثبات ادعای خود از آیات قرآن استفاده کرده¬اند منکران و مخالفان رجعت نیز متقابلا به آیاتی استناد کرده¬اند تا رجعت را مخالف پیام قرآنی قلمداد کنند. منکران رجعت با اشاره به قرآن از دو جهت، رجعت را رد کرده اند :
جهت اول به آیاتی پرداخته اند که به گمان آن ها رجعت را انکار کرده، وجو حیات دیگری در دنیا را نفی می کنند. در اصطلاح ما این گونه آیات با رجعت در تنافی هستند و اصل اشکال مطرح شده را تبیین می کنند .
جهت دوم به آیاتی مورد استناد مثبتین رجعت اشاره کرده، استناد آنان به این آیات را به منظور اثبات رجعت، مردود دانسته، یا توجیه کرده اند.
3-1.جهت اول
از نظر آن¬ها قرآن بر این مطلب دلالت دارد که هر کس به مرگ حقیقی بمیرد و روح از او خارج شود، دیگر تا روز قیامت به دنیا برنمی¬گردد. (بهمنی،1387،ص121، به نقل از کتاب اهل السنه و الشیعه بین الاعتدال و الغلو) و قول به رجعت، مستلزم تکذیب چیزی است که قطعا در آیات و احادیث ثابت شده از عدم رجوع مردگان به دنیا.(ابن عبدالوهاب، بیتا، ص32)
همچنین برخی نوشته اند: « نظریه بازگشت به دنیا بعد مرگ مخالف صریح با نص قرآن می باشد، این قول (رجعت) به خاطر دلالت آیات زیادی از کتاب باطل است.(قفاری، 1414، ج2،ص925)
الف) در سوره انبیاء خداوند می فرماید: « وَ حَرامٌ عَلى‏ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُون ؛ حرام است بر شهرها و آباديهايى كه (بر اثر گناه) نابودشان كرديم (كه باز گردند) آنها هرگز باز نخواهند گشت » (انبیاء/95)
این آیه از آیاتی ست که در و اثبات رجعت مورد استناد قرار می گیرد.
در آثار اهل سنت وارد شده این آیه، نفی رجعت است به دنیا، زیرا معنایش این است که ؛ حرام است بر هر قریه ای که به واسطه ی گناهانشان هلاک شدند، قبل از قیامت به دنیا برگردند.(همان، ص917)
در بیان این آیه تفاسیر مختلفی از جانب اهل سنت مطرح شده به طوری که برخی از مفسرین اهل سنت در مورد این آیه گفته اند: کلمه «لا» در «لا یرجعون» زاید و در حقیقت به این معناست: و محال است بر کسانی که هلاک کردیم، اینکه به دنیا بازگردند.(فخر رازی، 1420، ج22، ص185)
ب) خداوند متعال در قرآن می فرماید: « حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ؛ (آنها هم چنان به راه غلط خود ادامه مى‏دهند) تا زمانى كه مرگ يكى از آنان فرا رسد مى‏گويد: پروردگار من! مرا باز گردانيد!.* شايد در آنچه ترك كردم (و كوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم (به او مى‏گويند) چنين نيست، اين سخنى است كه او به زبان مى‏گويد (و اگر باز گردد برنامه‏اش همچون سابق است) و پشت سر آنها برزخى است تا روزى كه برانگيخته مى‏شوند. » (مومنون،99-100)
آلوسی ذیل این آیه گفته است: آیه بازگشت به دنیا را تعلیق بر محال کرده، همانند محال بودن دخول بهشت برای کافران، بنا بر قول خداوند:«حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِياط » (آلوسی،1415، ج9،ص263)
وی در بخشی دیگر ضمن رد رجعت به وسیله آیات قرآنی می نویسد: چگونه می توان از آیات (مشخصا از آیه 83 نمل) اراده رجعت نمود، در حالی که در آیات قرآنی چیزی است که از چنین برداشتی ابا دارد و یکی از این آیات همین آیه 99 و 100 سوره مومنون است. آخر آیه در عدم رجعت به طور مطلق، ظهور دارد. زنده کردن بعد از میراندن و بازگرداندن به دنیا از اموری است که مقدور خداوند است و حتی دو حیوان قوچ هم در آن شک ندارند، اما کلام در وقوع آن است و اهل سنت و موافقان آن ها به چنین وقوعی قائل نیستند و چنین برداشتی را از آیات منع می کنند و حتی در رد رجعت به آیات زیادی استناد می کنند. (همان، ج10،ص237)
دهلوی نیز نوشته : « عقیدة رجعت، صریح در مخالفت کتاب است و در آیات زیادی از جمل آیه 99 و 100 سوره مومنون آن را باطل نموده است. شیعه نگوید: رجعت برای قصاص است، نه عمل صالح ( که در آیه به آن اشاره شده است)چرا که آخر آیه، به طور مطلق منع رجعت کرده است.» (دهلوی، ص503)
ج) اهل سنت برای رد رجعت به آیه 31 سوره یس استناد می کنند: « أَلَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَيْهِمْ لا يَرْجِعُون؛آيا نديدند چقدر از اقوام پيش از آنها (به خاطر گناهانشان) هلاك كرديم، آنها هرگز به سوى ايشان باز نمى‏گردند. »
زمخشری در تفسیر خود ذیل این آیه می¬گوید: این آیه از آیاتی است که قول اهل رجعت را رد می کند.(1407، ج4، ص14) آلوسی نیز در تفسیر روح المعانی هم زبان با سایر مفسرین اهل سنت این آیه را ردی بر قول رجعت شیعیان می داند.(1407، ج12، ص7)
د) و از دیگر آیات مورد استناد بر رجعت اهل سنت است این آیه از آیاتی است که هم در اثبات رجعت و هم در رد آن به آن استناد شده است. خداوند در قرآن می فرماید : « قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى‏ خُرُوجٍ مِنْ سَبِيل؛ آنها مى‏گويند: پروردگارا! ما را دو بار ميراندى و دو بار زنده كردى، اكنون به گناهان خود معترفيم، آيا راهى براى خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد؟»
اهل سنت در تفسیر این آیه گفته اند: «اول بار، مرده بودند؛ پس آن ها را خلق کرد، سپس پس از به پایان رسیدن اجل، آن ها را می¬راند. زنده شدن هم یکی مربوط به خلق در دنیا ودیگری در زنده شدن در آخرت است. در ادامه می¬گوید: اگر قائل شویم به حیات دیگری در دنیا پس از حیات اول، لازم دارد سه حیات باشد و این خلاف چیزی است که در قرآن است.» (همان، ج4، صص155-154)
در جهت اول اهل سنت آیات دیگری را نیز برای اثبات مدعای خود که در واقع رد رجعت است بیان کرده اند که در این مجال به همین مقدار بسنده می شود حال به جهت دوم از این موضوع می پردازیم:
3-2.جهت دوم
الف) در آیه 83 سوره نمل خداوند می فرماید: « وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُون؛ به خاطر بياور روزى را كه ما از هر امتى گروهى را از كسانى كه آيات ما را تكذيب مى‏كردند محشور مى‏كنيم و آنها را نگه مى‏داريم تا به يكدگر ملحق شوند. »
آلوسی ذیل آین آیه می نویسد: «این آیه آن گونه که امامیه فکر کرده، بر رجعت دلالت نمی کند، بلکه نهایت چیزی که می توانند این است که ، آیه بر رجعت دروغ¬گویان یا روسای آن ها دلالت می کند. پس آیه دلالت بر اصل رجعت می کند، نه کیفیتی که امامیه می گوید. این آیه دلیل بر توبیخ مکذبان در قیامت است به خاطر جنایاتی که کرده اند. حمل آیه مذکور بر رجعت، این پیامد را دارد که مکذبین از عذاب سختی که در برزخ می-بینند، راحت شده، به دنیا بر می¬گردند.»(ج10، ص237)
برخی نیز گفته اند: « این آیه اشاره به حشر خاصی در قیامت دارد، زیرا دو گونه حشر در دنیا و دو گونه حشر در قیامت وجود دارد، حشر اول دنیایی مربوط به حشر یهود است به سوی شام، چنان که آیه دوم سوره حشر بر آن دلالت می¬کند. حشر دوم دنیای مربوط به علائم آخرالزمان است که گفته شده آتش باعث می شود مردم از مشرق به مغرب حشر کنند. نخستین حشر اخروی هم مربوط به حشر مردم بعد از قیامشان از قبور است که حشر عام است و حشر دوم اخروی، حشر خاص است که اهل بهشت به سوی بهشت و اهل دوزخ به سوی دوزخ محشور می شوند، که آیه مورد بحث بیانگر حشر دوم از آخرت است.»(جمیلی، بیتا، ج1، صص307-305)
ب) در آیات 17 تا 23 سوره عبس خداوند می فرماید: « قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَكْفَرَهُ … * ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَه* ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ * كَلاَّ لَمَّا يَقْضِ ما أَمَرَه؛ مرگ بر اين انسان، چقدر كافر و ناسپاس است؟!… *بعد او را ميراند و در قبر پنهان نمود.* سپس هر زمان بخواهد او را زنده مى‏كند.*چنين نيست كه او مى‏پندارد، او هنوز فرمان الهى را اطاعت نكرده است. »
قفاری در مورد این آیات می¬گوید: « این که قمی در تفسیر خود گفته است، این انسان، امیرالمومنین است که آن چه را امر شد به جا نیاورد و به زودی برمی¬گردد تا آن را به جا آورد، این توهین است به امیرالمومنین، زیرا می¬رساند که او از اوامر الهی شانه خالی کرده که می¬خواهد در رجعت برگردد و به جا آورد. آیا با این سخن می¬خواهند امیرالمومنین را شبیه مشرکان قرار دهند؛ آن مشرکانی که در دین خدا بدعت گذاشتند و آن گاه که عذاب را دیدند، تمنای رجعت کردند.» (ج2، صص921-920)
ج) و از دیگر آیاتی که در این جهت اهل سنت به آن استناد کرده اند : « وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‏ دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُون؛ ما آنها را از عذاب نزديك اين دنيا قبل از عذاب بزرگ آخرت مى‏چشانيم، شايد بيدار شوند و باز گردند.»(سجده/21)
برخی در مورد این آیه می گویند: «حتی یک نفر از صحابه یا تابعین یا عالمان مورد اعتماد نگفته است که «عذاب الادنی»مربوط به رجعت است و تنها رافضه این را بیان کرده است. این عذاب، تفاسیر مختلفی دارد، از جمله: مصایب دنیا، اجرای حدود، قتل با شمشیر و… و هیچ یک از علمای سلف، آن را به رجعت نزده اند» (جمیلی، همان، صص309-308)
نتیجه
رجعت‏ از عقائد معروف شيعه است، كه بعد از ظهور مهدى عليه السلام و در آستانه رستاخيز گروهى از مؤمنان خالص وكفار و طاغيان بسيار شرور به اين جهان بازمى‏گردند. گروه اول مدارجى از كمال را طى مى‏كنند، و گروه دوم كيفرهاى شديدى مى‏بينند. این مساله در میان مذاهب اسلامی بخصوص اهل سنت مورد اختلاف واقع شده که و آرا و نظراتی مخالف شیعیان را قائل شده اند. هر یک از موافقین و مخالفین به آیاتی از قرآن استناد کرده اند . شیعیان در موضوع رجعت به دو دسته از آیات تمسک کرده اند که تعدادی از آن آیات موید رجعت در میان گذتشگان می باشدو برخی از آیات نیز بیانگر رجعت در آخرالزمان و در زمان ظهور حضرت مهدی عجل الله می باشد. منکران و مخالفان رجعت نیز متقابلا به آیاتی استناد کرده¬اند تا رجعت را مخالف پیام قرآنی قلمداد کنند. این گروه با اشاره به قرآن از دو جهت، رجعت را رد کرده اند در جهت اول به آیاتی پرداخته اند که به گمان آن ها رجعت را انکار کرده، و حیات دیگری در دنیا را نفی می کنند. در اصطلاح ما این گونه آیات با رجعت در تنافی هستند و اصل اشکال مطرح شده را تبیین می کنند جهت دوم به آیاتی مورد استناد مثبتین رجعت، اشاره کرده، استناد آنان به این آیات را به منظور اثبات رجعت، مردود دانسته، یا توجیه کرده اند.

فهرست منابع
قرآن مجید، ترجمه ناصر مکارم شیرازی
1. ابن قولویه، جعفر بن محمد (1377). کامل الزیارات، ترجمه محمد جواد ذهنی تهرانی، تهران: انتشارات پیام حق.
2. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب (چاپ سوم). ج8، بیروت: دار صادر.
3. بهمنی، اصغر (1387)، پاسخ به شبهات رجعت، قم: زائر.
4. جمیلی، عبدالله ( ؟ )، بذل المجهود فی اثبات مشابهه الرافضه للیهود، ج2، مدینه المنوره: مکتبه الغرباء الاثریه.
5. حر عاملی، محمد بن حسن (1362)، الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، ترجمه احمد جنتی، تهران: انتشارات نوید.
6. رازی، فخرالدین (1420)، تفسیر الکبیر (چاپ 3). ج22، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
7. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1374). مفردات الفاظ قرآن(چاپ دوم) ترجمه غلامرضا خسروی، تهران ، نشر مرتضوی.
8. زمخشری، محمود (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل(چاپ3). ج12و 4، بیروت: دارالکتاب العربی.
9. سبحانی، جعفر ( ؟ ). الملل و النحل، ج6، قم: موسسه نشر اسلامی.
10. سید محمود، آلوسی (1415). تفسیر روح المعانی، ج9و10، بیروت: دارالکتب العلمیه.
11. شیخ مفید (1413). اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم: الموتمر العالمی للشیخ المفید.
12. ضمیری، محمد رضا (1378). رجعت یا بازگشت به جهان، تهران: موعود عصر.
13. طباطبائی، محمد حسین (1374). تفسیر المیزان، (چاپ 5). محمد باقر موسوی همدانی،ج17، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
14. طبرسی، فضل بن حسن(1360). مجمع البیان، ترجمه مترجمان، ج18و21، تهران: انتشارات فراهانی.
15. طریحی، فخرالدین بن محمد (1375). مجمع البحرین (چاپ سوم). تهران : مرتضوی.
16. فیومی، احمدبن محمد (1414). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر (چاپ دوم). قم:موسسه دارالهجره.
17. قفاری، ناصر بن عبدالله (1414). اصول مذهب الشیعه الامامیه الاثنی عشریه،ج2، بیجا: بینا
18. قمی، علی بن ابراهیم (1367). تفسیر قمی(چاپ4). ج2، قم : دارالکتاب.
19. مجلسی، محمد باقر (1403). بحارالانوار(چاپ دوم). ج53 و14، بیروت: داراحیاء التراث العربی .
20. مظفر، محمد رضا (1387). عقائد الامامیه(چاپ12). قم: انصاریان.
21. مغیثی، علیرضا (1391). رجعت از نگاه عقل و دین، تهران: نشر مشعر.
22. مکارم شیرازی، ناصر(1374). تفسیر نمونه، ج15 و 17، تهران: دارالکتب السلامیه.

نشست علمی-پژوهشی با موضوع«آتش به اختیار و مبانی کلامی آن» با حضور استاد حوزه و دانشگاه حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای دکتر آقابابایی در مرکز تخصصی نور الزهراء( سلام الله علیها) ساری برگزار گردید.
آقا بابایی ضمن اینکه آتش به اختیار را یک وظیفه همگانی خطاب کرد افزود: این واژه در اصل یک اصطلاح نظامی است که برای سربازان میدان جنگی ایی که ارتباط شان با فرماندهی قطع شده باشد به کار می آید.
وی در ادامه اظهار داشت: جنبه کلامی آتش به اختیار همان مفهوم امر به معروف و نهی از منکر می باشد که در دین مبین اسلام یک وظیفه عمومی خطاب گردیده است.
وی مهم ترین جایگاه امر به معروف را مربوط به نیرو های حکومتی برشمرد و گفت: بر اساس قاعده لطف امربه معروف از امور ضروری است شامل حال تمام افراد جامعه می گردد.
وی در پایان یادآورشد: مطالبه مردم از مسئولین در ارتباط با حق و حقوق اجتماعی خود یکی از مصادیق مهم آتش به اختیار به شمار می آید که باید بدان توجه شود.

نشست علمی “نقش باور داشت آموزه های دینی در رشد و تقویت اخلاق مادری” با حضورمشاور مذهبی جناب آقای دکترابراهیم اندرخورا در مرکز تخصصی نور الزهراء(سلام الله علیها)ساری برگزار گردید.
اندرخورا، ایثار، گذشت، سختی، رنج و مصیبت را از جمله معناهای نادرست از واژه مادری دانست و گفت: لفظ مادرمترادف با تربیت می باشد و مادران ما کسانی هستند که استعداد های بالقوه را بالفعل تبدیل می کنند.
وی آرامش در زندگی را مهم ترین هدف در ازدواج و داشتن فرزندانی سالم و صالح خطاب کرد و گفت: غر زدن در زندگی، اعتراض داشتن اعضای خانواده نسبت به هم، نقد دائمی دو طرف از یکدیگر، قهر کردن و مقایسه کردن اعضای خانواده از یکدیگر پنج عامل برهم زننده آرامش هستند.
وی درادامه وجود محبت و مودت در بین اعضای خانواده را از جمله اهدف خانواده بیان داشت و گفت: مودت بر خلاف محبت، امری درونی است و پشیمانی افراد را به دنبال ندارد.
دکتر اندرخورا ضمن ضروری دانستن نیاز مادران به رضایت درونی، یادآور شد: توجه، تشکر و ابراز محبت به زنان سه ابزاری است که آن ها را راضی نگه می دارد.
وی همچنین پذیرش، اعتماد سازی و الگو سازی را سه امر لازم برای موفقت در وظیفه مادری دانست و گفت: مادر باید مشکلات فرزندان را بپذیرد و اعتماد او را جلب کند و در آخر هم الگوی مناسبی ارائه نماید.
وی در پایان تصریح کرد: برای داشتن سبک زندگی فاطمی ضمن شناخت کافی از زندگی فاطمه زهرا(سلام الله علیها) باید مهارت به کار گیری سیره حضرت را نیز داشته باشیم.
لازم به ذکر می باشد نمایشگاهی از کتاب های مرتبط با زن با عنوان ” جایگاه زن در اسلام و غرب “نیز در مرکز تخصصی برگزار گردید.

نشست علمی - پژوهشی با عنوان«رسالت های طلبگی در احیای فرهنگ انتظار پویا» با حضور مدیر کل پژوهش های عمومی مرکز مدیریت «حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای ربانی»در مرکز تخصصی نور الزهراء
(سلام الله علیها) ساری برگزار گردید.
ربانی انتظار فرج را افضل الاعمال خطاب کرد و گفت: انتظار در باور امامیه اقدام و عملی است که رشد و تعالی افراد را به دنبال داشته باشد.
وی در ادامه با تاکید براین مسئله که در زمان ظهور جایگاهی برای نفاق نداریم، یاد آور شد: منتظر واقعی امام زمان (عج) کسی است که خودش را آماده کرده باشد برای وارد شدن به زمانی که همه چیز حقیقت است.
وی همچنین در نظر گرفتن مکانی برای اقامه نماز امام(عج) و اقتدا به آن مکان، سوار شدن بر اسب همراه با سر دادن صدای یابن الحسن ما آماده ایم را از جمله کارها و اقدامات شتابی و انفجاری برخی افراد جاهل جامعه بر شمرد و گفت: این رفتارهای نادرست سبب ایجاد اختلاف، تشکیک در بین مردم می شود.
مدیر کل پژوهش های عمومی مرکز مدیریت تصریح کرد: علمای حوزه های علمیه حجت های خدا بر روی زمین هستند و باید ازکسانی که وارد حوزه های علمیه می شوند افرادی دین شناس تربیت کنند تا بتوانند در مقابل باورها و هجمه های مردم دین را حفظ کنند.
وی رونق دادن نگاه توحیدی، معرفی امام زمان، تربیت مهدوی افراد جامعه و فریادرس مردم بودن را از جمله وظایف اساسی طلاب و حوزه های علمیه خطاب کرد و گفت: معارف مهدوی باید مانندکتابهای بالینی همیشه در کنار افراد باشد.
وی در پایان مطالعه و تحقیق در زمینه مهدویت را برای تمامی طلاب ضروری خواند و افزود: تلاشی که پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) برای مهدویت داشتند قابل قیاس با هیچ مبحث دیگری نبوده و روایات مهدوی چند برابر روایاتی است که در ارتباط با نماز و روزه و سایر اقعال وارد شده اشت.
همچنین لازم به ذکر می باشد در پایان نشست از کتاب « معیارهای روابط اجتماعی موفق از منظر قرآن» نوشته سرکار خانم سیده عطیه خاتمی مدیر مرکز تخصصی نور الزهرا( سلام الله علیها) و «نشریه اندیشه کلامی» اولین نشریه علمی تخصصی مرکز تخصصی نور الزهرا ( سلام الله علیها) رونمایی گردید.

نظر استاد ارایه کننده: با استقرار جمهوری اسلامی ایران با هدف ایجاد عدالت اجتماعی و تساوی بین زن و مرد ، ایجاد امنیت برای اقشار مختلف به ویژه زنان ، اصالت دادن به خانواده ، لزوم مشارکت زنان در فرآیند تصمیم گیری در سطوح مختلف ، در نظر گرفتن نقش تربیتی زنان و باز تعریف روابط اجتماعی میان زن و مرد با تکیه بر ارزش های برتر انسانی و اخلاقی اسلام ، ابزارها و امکانات و تمهیدات لازم در جهت ارتقاء و رشد توان علمی ، فرهنگی ، سیاسی زنان به تدریج فراهم شده است یکی از این ابزارهای قانونی ، قانون اساسی جمهوری اسلامی است .در قانون اساسی به بهترین شکل حقوق زنان تضمین گردیده و دولت موظف شده است تمهیدات لازم را برای احقاق حقوق زنان فراهم آورد ، در طول چند دهه از پیروزی انقلاب اسلامی ، تحول وسیعی در موقعیت اجتماعی فرهنگی و حقوق زنان ایران فراهم و در جهت فراهم آوردن زمینه های رشد و شکوفایی آنان قدم های بزرگی برداشته شده است . اختصاص قسمتی از مقدمه قانون اساسی به موضوع زنان حکایت از میزان توجه و عنایت نظام به موضوع و اهمیت آن دارد .
نظر منتقد: ریشه مشکلات حقوقی زنان جامعه صرفاً به نقص قوانین و مقررات و حقوق موجود و خلأهای قانونی باز نمی گردد . در یک تحلیل واقع بینانه از علل مشکلات و مسائل زنان، زیر ساخت های ذهنی ناصحیح ، اصلی ترین مانع دستیابی زنان به حقوق انسانی تلقی می گردد .سنت های نادرست ، الگوهای رفتاری غیر مطلوب و ملاحظات نابجا ، باعث محرومیت زنان از بسیاری از حقوق گردیده است و ملموس تر از همه عدم ارائه صحیح آگاهی های حقوقی به زنان ، بسیاری از مشکلات موجود را ایجاد نموده است .اگر چه وضعیت حقوقی زنان مطلوب نیست اما این به معنای زیر سؤال بودن کلیه قواعد و مقررات مربوط به زنان نمی باشد ، چرا که قوانین بسیاری در جهت حمایت از حقوق زنان با رعایت مصالح فردی و اجتماعی وجود دارد .با اذعان به این امر که تلاش در جهت احقاق حقوق زنان گامی است در راستای دستیابی به عدالت اجتماعی و در این میان ارتقاء آگاهی و توانمندسازی زنان نیز از مراحل بسیار مهم به شمار می رود که دسترسی آنان به حقوق خویش در عرصه خانواده و اجتماع تأثیر فراوان دارد .
نظر استاد داور: مجموعه اقدامات ، حرکت ها و تلاش هایی که در طول چند دهه به منظور اصلاح و بهبود وضع زنان صورت گرفته است از یک سو نشانه هایی حاکی از رشد و پیشرفت و اصلاحاتی به نفع زنان می باشد و از سوی دیگر مجموعه این اقدامات هر چند لازم بوده است ولی کافی به نظر نمی رسد و راهی طولانی تا رسیدن به وضعیت مطلوب باقی مانده است .مسائل و مشکلات زنان را نباید فقط در محدوده مشکلات حقوقی جای داد امروزه در نتیجه تعارض و ناموزونی و ناهماهنگی بین ذهنیت و فرهنگ موجود در زندگی عینی و ساخت اجتماعی نوعی تغییر طلبی در کلیه مسائل مربوط به زنان پدیدار شده است که رفع مشکلات حقوقی و خلأها یکی از آنهاست. فقط یک استراتژی همه جانبه و فراگیر قادر به حل مسائل و مشکلات زنان می باشد ، و آن توجه به توسعه موازی و همزمان به تمامی جنبه ها از جمله مشارکت سیاسی ، وضعیت اقتصادی ، حیثیت اجتماعی و جایگاه و نقش فرهنگی و مشکلات حقوقی آنان است.

نشست هم اندیشی ” آسیب شناسی فعالیت های پژوهشی ” با حضور رئیس پژوهشکده فقهی حوزه علمیه بابل حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای محمد صادق فاضل در مرکز تخصصی نور الزهراء ( سلام الله علیها) ساری برگزار گردید.
فاضل پژوهش را لازمه حیات طلبه دانست و افزود: پژوهش شامل مراحل مختلفی است که مقاله نویسی یکی از بخش ها ی آن می باشد.
وی در ادامه برگزاری مسابقات خاطره نویسی، جلسات سخنرانی با موضوع نقش علم، بیان سخنان رهبری در ارتباط با اهمیت و ضرورت پژوهش و آموزش پژوهش به زبان ساده و روان به طلاب را از راهکار های جذب طلاب به پژوهش دانست.
وی همچنین تصریح کرد: شناسایی طلابی که روحیه پژوهش و تحقیق دارند و سرمایه گذاری بر روی آنها و سوق دادن طلاب به سمت همایش ها از جمله راههای است که می تواند در تربیت پژوهشگر موفق موثر واقع گردد.
وی در پایان یاد آور شد: انتخاب موضوع مقالات و تحقیقات مختلف در یک محور از جمله نکته هاي حائز اهمیت در پژوهشگری است که می تواند در موفقیت محقق تاثیر گذار باشد.

به همت واحد پژوهش نشست علمی- پژوهشی با حضورحجت الاسلام والمسلمین دکتر لطیفی استاد حوزه و دانشگاه و عضو هیئت علمی جامعه المصطفی برگزار گردید.
دکتر لطیفی خاطر نشان کرد: بیشترشبهاتی که وهابیت به شیعه وارد میکند در موضع عقاید و احکام می باشدکه ما می توانیم به صورت تدافعی و تهاجمی با آنها برخورد کنیم
وی افزود: در جواب به شبهه متوسل شدن شیعه به غیر خدا که شرک است باید گفت: اگر بنا باشد که هر خواندن و متوسل شدنی شرک باشد خود وهابیان هم در شمار مشرکین قرار خواهد گرفت چرا که آنها هم در مواقع نیاز به دیگران متوسل می شوند.
وی در ادامه ضمن تاکید بر استفاده از جواب تهاجمی که نقضی و جدلی باشد در پاسخ به وهابیان تصریح کرد: اختلاف در توحید و شرک با دشمنان از جمله مسائلی است که از زمان پیامبر اسلام با آن روبرو بوده.
وی بعد از اینکه معنای کلمه اله را متعدد خواند گفت: با وجود اینکه شیعه تمام اقسام توحید را قبول دارد در صدا زدن و خواندن اهل بیت (علیهم السلام) مانعی نمی بیند چرا که هر نوع خواندی عبادت به حساب نمی آید.
دکتر لطیفی اظهار داشت: عبادت خضوع و خشوعی است در برابر موجودی که یا اله است یا شئونی از الوهیت در او نهاده شده و این در حالی که شیعه قائل به هیچ یک از این دو امر برای اهل بیت (علیم السلام ) نمی باشد.
وی در ادامه افزود: بیشتر شبهاتی که وهابیت به ما وارد می کند در اثر خلط معنا و اشتباه در معنای کلمات می باشد که از آن جمله شبهات می توان به تکفیری خواندن تشیع اشاره کرد؛ که با نگاه در ملاکها و ضوابط کفر هیچ کدام در شیعه موجود نیست.
وی در پایان غیر منطقی بودن و مستند نبودن را از ویژگی های بارز شبهات وهابیت دانست.

به مناسبت شهادت حضرت زهرا(سلام الله عليها) نشستي با موضوع شبهات فاطمي با حضور خانم صاحبه سلمانی در مرکز تخصصی نورالزهرا (سلام الله علیها) ساری برگزار گرديد. در اين نشست مهممترين شبهات وهابيون درباره فاطميه و شهادت حضرت زهرا(سلام الله عليها) مورد بحث قرار گرفت. كه عبارت انداز:
شبهه اول: در زمان زندگي زهرا(سلام الله عليها) خانه هاي مدينه اصلاً در نداشت و فقط يك پرده يا حصير در منزل بود! سه پاسخ مهم به اين شبهه داده شد، دليل اول: دليل برگرفته از سوره “نور” است كه خداوند در اين آيه مي فرمايد: شما در بعضی خانه ها ـ مانند خانه عمو، دایی، عمه، خاله و همچنین کسانی که مفتاح و کلید منزل خود را به شما می‎دهند ـ می‌‌توانید بدون اجازه غذا بخورید حال اگر خانه، در و قفل نداشته باشد کلید معنا دارد؟
دليل دوم: در كتاب صحيح مسلم آمده است كه: پیغمبر اکرم(ص) دستور داده بودند که: «شب‎ها درها را ببندید» آیا حصیر و پرده را می‎بندند؟! آیا به پرده می‌‌گویند در؟!
دليل سوم: «بخاری» در جلد اول کتاب «الادب المفرد» صفحه ۲۷۲ نوشته است که روای می‌‌گوید: سوال کردم که درِ خانه عایشه دو لنگه بوده یا یک لنگه؟ و از چه جنسی بود؟ پاسخ می‎گیرد که یک لنگه و از جنس چوب درخت ساج بوده است». حال چطور خانه عایشه در داشته آن هم از نوع درخت ساج؛ ولی خانه حضرت زهرا(س) که دختر پیغمبر و با آن همه اوصاف بوده در نداشته است؟!
شبهه دوم: چرا علی(ع) در منزل را باز نکرد؟
اولاً: «ابن عساکر» در جلد 42 کتاب “تاریخ دمشق” ص 470 آورده است که: پیامبر(ص) در خانه نشسته بود که در زدند و ایشان به ام سلمه گفتند: «یا ام السلمه قومی فافتحی له» یعنی: «ای ام سلمه! برخیز و در را باز کن».
ثانیاً: در جلد 44 همین کتاب صفحه 35 آمده است که: عمر بن خطاب آمد و دق الباب کرد، پیغمبر خانه بود ولی به حضرت خدیجه(س) فرمود: «افتحی یا خدیجة» یعنی: «ای خدیجه در را باز کن».
ثالثاً: در جلد اول کتاب “احتجاج طبرسی” ص 292 آمده است که: روزی پیامبر(ص) در خانه نشسته بودند که امیرالمؤمنین علی(ع) در زدند و پیامبر(ص) به عایشه فرمود که: «افتحی له الباب» یعنی: «در را برای او (علی) باز کن». حال آیا علمای وهابی غیرتمندتر از پیامبرند؟!
رابعاً: طبق آنچه ابن تیمیه در کتاب “منهاج السنة” نوشته است، کسی در منزل را باز نکرد؛ بلکه مهاجمان به زور وارد خانه حضرت(س) شدند.
خامساً: قرآن کریم در آیه 27 سوره نور می‎فرماید: “یا ایها الذین آمنوا لا تدخلوا بیوتا غیر بیوتکم حتی تستانسوا” یعنی بدون اجازه به خانه کسی وارد نشوید". و در جای دیگر می‎فرماید: “یا ایها الذین آمنوا لاتدخلوا بیوت النبی الا ان یؤذن لکم". از سوی دیگر «سیوطی» در جلد 5 کتاب “الدر المنثور” ص 50 نوشته است که: “خانه زهرا خانه نبوت است". بنابراین حضرت زهرا(ع) و مولا علی(ع) بر این باور بودند که مهاجمان حریم خانه نبوت و لااقل حرمت خانه مؤمنان را حفظ می‎کنند نه اینکه بی توجه به دستور خدا و رسول، در خانه اهل‎بیت پیامبر را آتش زده و به زور وارد خانه می‎شوند.
شبهه سوم: چرا حضرت علی (علیه السلام) در آن صحنه هیچ واكنشی از خود نشان نداد ؟
اولاً: امام علی (علیه السلام) در قدم نخست از خود واكنش نشان داد ؛ چنانچه آلوسی مفسر مشهور اهل سنت در این باره می‌نویسد :
عمر با غلاف شمشیر به پهلوی مبارک فاطمه و با تازیانه به بازوی حضرت زد . فاطمه ، صدا زد : « یا ابتاه » علی (ع) ناگهان از جا برخاست وگریبان عمر را گرفت و بر زمین زد و بر بینی و گردنش کوبید. تفسیر آلوسی :٣/١٢٤ .
ثانیاً: برفرض این كه واكنشی نشان نداده است ، به همان دلیلی بوده كه پیامبر اسلام )صلی الله علیه و آله) در مكه مكرمه ، در قبال، شكنجه صحابه و حتی قتل سمیه مادر عمار یاسر واكنش نشان نداد.
ثالثاً: وقتی یاران رسول خدا به خانه عثمان ریختند و متعرض همسر او شده و حتی دست او را با شمشیر قطع كردند ، عثمان هیچ واكنشی از خود نشان نداد .
رابعاً: تسليم وصيت پيامبر اكرم(ص)
خامساً: احتمال شهادت حضرت زهرا(س) هنگام در گيري
شبهه چهارم: افسانه بودن شهادت حضرت فاطمه زهرا(س). وهابيون مي گويند: شهادت حضرت زهرا(س) از سال 1374 شمسی به تقویم ها اضافه شده است و تا قبل از آن این مسأله وجود نداشته است.
اولاً: «ابن تیمیه» رهبر وهابی‎ها ـ یا بهتر است بگوییم خدا و پیغمبر وهابی‎ها(!) ـ در کتاب جلد 4 کتاب “منهاج السنة” ص 220 نوشته است که: “کبس بیت فاطمه(س)” یعنی: «عوامل خلیفه وقت به زور وارد خانه فاطمه(س) شدند».
ثانیاً: «جوینی» استاد «ذهبی»، در کتاب “فرائد السمطین” آورده است که پیامبر(ص) فرموداند: بعد از من می‎بینم که دخترم “مغمومة مغصوبة مقتولة” خواهد شد.
ثالثاً: «مرحوم کلینی» از امام صادق(ع) روایت کرده است که فرمود: مادرمان فاطمه زهرا(س) شهیده است.
رابعاً: «شهرستانی» در جلد اول کتاب “الملل والنحل” ص 67 از «نظّام» نقل می کند که خلیفه دوم با لگد به شکم حضرت زهرا(س) زد و جنین او را سقط کرد.
خامساً: موضوع بالا را «ابن حجر» در “میزان الاعتدال” و “لسان المیزان” نیز نوشته است.

چکیده:
یکی از مباحثی که در قرآن کریم و روایات امامان معصوم (ع) بر آن تاکید فراوان شده است مسـأله فطرت است، فطرت امری تکوینی وجزِئی از سرشت انسان است که به بعد روحی و معنوی او مربوط می شود. این ودیعه الهی درنهاد انسان اگر به حقیقت، ظهور و بروز یا بد می تواند زمینه حرکت و رشد وی را در مسیر کمال و عبودیت الهی فراهم آورد و اگر در مسیر صحیح خود تربیت و شکوفا نشود و مهمترین موانع فردی واجتماعی پیش روی آن شناسای نشود تا ابد خا موش و بی صدا می ماند، بسیاری از اندیشمندان اسلامی از این اصل مهم به ام المعارف اسلامی یاد می کنند و معتقدند که در باره ای فطرت سخن بسیار گفته شده اما کمتر به ژرفای عمیق و ابعاد گسترده آن به لحاظ موانع تربیتی و شکوفایی آن پرداخته شده است. هدف ازانجام این پژوهش بیان مهمترین موانع فردی واجتماعی شکوفایی فطرت می باشد. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی –تحلیلی از طریق منابع و متون کتابخانه ای به بیان مهمترین این موانع پرداخته شده است. با توجه به کتاب و سنت عدول از فطرت و متجلی نشدن آثار آن معلول عوامل وموانع گوناگونی است که برخی از این موانع فردی (غفلت، حب دنیا، خودبینی وهواپرستی، کبر،……) و برخی اجتماعی (تعصّب ولجاجت، بی توجهی به احکام تغذیه، خطا در تطبيق، رسانه های گروهی فاسد، ……) می باشد.
واژگان کلیدی: فطرت، انحراف، طبيعت، غريزه.

مقدمه :
فطرت امری تکوینی وجزئی از سرشت انسان است که دربردارنده ای مجموعه ای عظیم ویژگیهای ذاتی(بینشها وگرایشها ) ومهمتر از همه سنگ زیر بنای معارف الهی وگوهر انسا نشنا سی است، که به بعد روحی ومعنوی او مربوط می شود، این نیروی عظیم را که خداوند در وجود انسان به ودیعه نهاده است چنا نچه با کمک آیات قرآن و آموره های وحیانی در مسیر صحیح خود تربیت و شکوفا شود و مهمترین موانع فردی و اجتماعی آن شناخته شود می تواند انسان را به اوج کمال انسانیت و عبودیت برساند و مصداق احسن الخالقین گردد و اگراز شرع تبعیت نکند و نسبت به این موانع بی توجه باشد می تواند از حیوان پست تر شود و به درکات اسفل سافلین سقوط کند، از آنجای که قرآن کریم کتاب هدایت است و برای تمام زندگی بشر برنامه دارد به این امر مهم و اساسی نیز توجه کرده و راه را برای ما آشکار بیان کرده است. چنانچه در این آیه می فرماید: « فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفا فِطْرَهَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَالنَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَالنَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ»؛ پس روى خود را متوجه آيين خا لص پروردگار كن! اين فطرتى است كه خداوند، انسان ها را بر آن آفريده دگرگونى در آفرينش الهى نيست اين است آيين استوار ولى اكثر مردم نمى دانند (روم \30) و همچنین با رجوع به روایات معصومین علیهم السلام می بینیم که این بزرگا ن به این مسأله اهتمام ویژه داشته اند. شناخت صحیح مهمترین این موانع به لحاظ فردی واجتماعی، ضرورتى اجتناب ناپذير است كه در نوع تربيت و پرورش انسان ، نقش تعيين كننده اى دارد و اگر شناخته نشود، تربيت معناى مشخصى نخواهد داشت و قابل هر نوع تفسير و توجيهى خواهد بود فطرت آدمی آفرینش ویژه خداوند به شمار می رود، در واقع اصلی ترین سرمایه وبرترین ره توشه ای که خداوند عالم، انسان را از آن نعمت بزرگ بهره مند ساخته است. اما اغلب می بینیم افرادی درمسیر شناخت راه صحیح فطرت به خطا رفته اند و نظریا تی که بر می گیزنند ضد این اصل است، بنابراین شناخت قطرت اصیل با توجه به آموزه های وحیانی وآشنایی با مهمتراین موانع فردی و اجتماعی شکوفایی آن یکی از نیازهای اساسی انسان است.
پیشینه تحقیق
كتاب ها ی فراوانى در مبحث فطرت نگا شته شده است، اما از بین آنها بیشترین کتبی که مرتبط با موضوع ما می باشند عبارت است:
1-كتاب فطرت شهيد مطهرى .اين كتاب، به بررسى لغوى فطرت، تفاوت ميان فطرت و طبيعت و غريزه و دسته بندى آن به گرايش ها و بينش ها، و نيز نقد نظريات در مورد پيدايش دين و بيان نظر قرآن درباره منبع و منشأ دين مى پردازد.
2-سرشت انسان؛ پژوهشى در خداشناسى فطرى، نوشته على شيروانی. نويسنده اين كتاب، ابتدا به بحث خداشناسى فطرى (نظريه فطرت و تبيين آن و درواقع، سيماى كلى از انسان شناسى اسلام) و سپس به بيان روش هاى بازشناسى امور فطرى، طبقه بندى عناصر فطرى وجود انسان، بحث درباره فطرى بودن مسئله خداوند در وجود انسان با توجه به آيات، و بررسى برهان فطرت در ميان مسلمانان و همچنين انديشمندان غربى مى پردازد.
3-آيين فطرت، تأليف محمود سياهپوش. مهم ترين عناوينى كه در اين كتاب بحث شده اند عبارتند از: بررسى آيه فطرت (روم\ 30)، فطرت چيست؟ دو بخش عمده و به هم پيوسته هر فطر، مراحل وقوع فطرت، بخش اول: خلقت و بخش دوم: هدايت.
4-.فطرت در قرآن، به قلم آيت اللّه جوادى آمل. در اين كتاب به بيان مفهوم فطرت، آيات مرتبط با فطرت (آيات ميثاق، آيات نسيان، آيات تذكره، توجه به خدا هنگام احساس خطر، آيات ناظر به محبت الهى و…) و نيز عوامل و موانع فطرت مى پردازد. آنچه که در این مقاله جنبه نوآوری دارد تبییین فطرت و موانع فردی واجتماعی شکوفایی فطرت می باشد چراكه اغلب در مقا له ها و كتاب ها به مبحث فطرت پرداخته شده اما به شكل جامع به بیان موانع پرداخته نشده است ، امیدواریم این پژوهش بتواند تا حدودی جوابگوی سوالات مطرح شده پیرامون این موضوع باشد.
در این مقاله ابتدا بعد از تبیین چیستی فطرت به بیان مهمترین موانع فردی و اجتماعی شکوفایی آن پرداخته شده موانعی که باعث شوفا نشدن فطرت انسا نها می شوند دو دسته هستند، که برخی از آنها مربوط به خود فرد و برخی دیگر مربوط به اجتماع هستند؛ موانع فردی، (غفلت ، حب دنیا ، خودبینی و هواپرستی، کبر ،وسوسه های شیطا نی ،جهل. است اما) موانع اجتماعی؛ (تعصّب ولجاجت، بی توجهی به احکام تغذیه، خطا در تطبيق ،رسانه های گروهی فاسد، معاشرت با دوستان، طاغوت. )

فطرت در لغت
فطرت واژه ای عربی از ماده (فَ طَ رَ) در لغت به معنای شکافتن (حسینی زبیدی، 1414ق، ص325) و بر وزن فعلت است که برای بیان حالت فعل(چگونگی کار) استعمال می شود. (احمد ابن محّمد فیومی، 1372، ص476) گشودن شیء وابراز آن (احمد ابن فارس،1404ق، ص510) ابتدا واختراع (ابن منظور،1375، ص 56) شکافتن از طول، ایجاد وابداع آمده است (راغب اصفهانی، 1412ق ، ص 640) واز آنجا که آفرینش وخلقت الهی به منزله شکافتن پرده تاریک عدم واظهار هستی امکانی است یکی از معانی این کلمه آفرینش در خلقت است، البته آفرینشی که ابداعی وابتدایی باشد. (جوادی آملی، 1384ش، ص24) بنابراین از ابن عباس نقل شده که می گفت : من معنای (فاطر السموات والأرض ) را نمی دانستم تا اینکه دو تن از بادیه نشینان که در مورد مالکیت یک چاه مخاصمه داشتند به نزد من آمدند یکی از آن دو گفت: «أنافطرتها » یعنی ابتدا من آن را حفر کردم. (مبارک بن محمد، 1367، ص457).
فطرت در اصطلاخ
باتوجه به معنای لغوی فطرت در تعریف اصطلاحی آن می توان چنین گفت: که فطرت آن حالت و ویژگی و قالبی است که آدمی در بدو خلقتش بر اساس آن آفریده شده است. محمد تقی جعفری می گوید: فطرت عبارت است از جریان طییعی و قا نونی نیروهایی که در انسان به وجود می آید. بنابراین برای هر یک از نیروهای غریزی و مغزی وروانی، فطرتی وجود دارد که جربان طبیعی و منطفی آن نیرو می باشد. (جعفری، 1373ش، ص141) علامه طباطبايي بعد از آن كه دين را روش زندگي و نشان‌دهنده سير سعادت معرفي مي‌كند، مي‌گويد:
پس براي انسان آفرينش خاصي است كه او را به روشي خاص در زندگي و مسير معيّني كه داراي غايت و هدف مشخصي است هدايت مي‌كند كه بدون پيمودن اين مسير، به آن هدف نمي‌ رسد و اين هدايتگر و هادي، چيزي جز فطرت و كيفيت خلقت انسان [كه در همه انسان‌ها وجود دارد و تغيير و تحوّل نمي‌پذيرد] نيست و بدين سبب [قرآن] به دنبال تعبير فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا، فرمود: لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّه؛ِ در آفرينش الاهي دگرگوني نيست. (محمد حسین،1417ق، ص179).

1- موانع فردی شکوفایی فطرت
انسان می‌تواند با تربیت وشکوفایی فطرت در مسیر صحیح به سوی خدا حرکت کند و به مقام قرب او برسد، اما باید بداند که پیمودن این مسیر با دشواری‌ها و موانعی روبرو است، به دلیل اینکه «مانع»، همیشه پیش روی تربیت وشکوفایی قرار دارد، کسی که بنای حرکت در این مسیررا ندارد، احساس تنگنا نمی‌کند و در مقابل خود مانعی نمی‌یابد، آن کس که خود را نشسته و ساکن می‌خواهد با همه سازگار است، هیچ کس را دشمن خود نمی‌بیند و احساس مزاحمتی از جانب دیگران ندارد، اما انسان هدفمندی که دغدغه رشد و شکوفایی فطرت را دارد و قرار است پیش رود و اوج بگیرد، احساس می‌کند که موانعی وجود دارد که مربوط به شخص اوست که دائما مزاحم و دشمن او هستند که از شکوفای فطرت او جلوگیری می‌کنند یا زمان رسیدن او را طولانی می‌گردانند و قوه ای تشخیص حق و باطل و راه صواب از غیر صواب را در مسیر رشد و شکوفایی قطرت از او می گیرند در نتیجه او برخود لازم می بیند تا این موانع را که مربوط به شخص انسان است بشناسد تا با مبازه با آنها به مقصد اصلی خود که رسیدن به قرب الهی است برسد. بنابراین برای شکوفایی فطرت موانع فردی وجود داردکه مهمتراین این موانع فردی عبارتنند از: (غفلت، حب دنیا، خودبینی و هواپرستی، کبر، وسوسه های شیطانی، جهل.)
1-1-غفلت
یکی از موانع فردی مهم شکوفایی فطرت غقلت است، انسانی که از خود وآیات الهی غافل شود، از حرکت علمی برای شناخت وشهود حق و از حرکت علمی برای شکوفایی فضایل نفسانی محروم می گردد؛ زیرا غفلت راه های معرفتی که خداوند برای انسان قرار داده از جمله چشم و گوش و دل را مسدود و غیر قابل استفاده می کند، به طوری که شخص غافل در تشخیص درست از نادرست از راه های معرفتی استفاده نمی کند، مستی غفلت تا آنجا پیش می رود که اثر عقل را هم خنثی می کند و صاحبش را در تصمیم گیری و رسیدن به کمال و هدف های ارزشمند جلوگیری می نماید. چنان که خداوند در قرآن می فرماید: «ولقدزرأنا لجهنّم کثیراً من الجنُ والانس لهم قلوب لایفقهون بها ولهم أعین لا یبصرون ولهم اذان لا یسمعون بها أولائک کلأ نعام بل هم اضل أولئک هم الغافلون »؛ (اعراف \179) به یقین گروه بسیاری از جن وانس را برای دوزخ آفریدیم ،آنها دلها وعقل های دارند که با آن اندیشه نمی¬کنند و نمی¬فهمند و چشمانی دارند که با آن نمی ببینند وگوش های دارند که با آن نمی شنوند ،آنها چون چهار پایانند بلکه گمراهتر، اینان همان غافلانند. امام صادق (علیه السلام)فرمود: از غفلت بپرهیزید؛ زیرا به زیان جان شماست، (علامه مجلسی، 1404ق، ج 69، ص227) غفلت از خود موجب اشتغال به فضول وبیرون از خود می شود و انسانی که به بیرون خود مشغول شد، به خود نمی پردازد و موجبات شکوفایی خود را فراهم نمی کند. (جوادی آملی، 1379، ص394). بنابراین غفلت امری است که باعث می شود بر دل انسان زنگار نشیند و گوش جان او سنگین شود، چشم دلش نابینا گردد و ترازوی سنجش عقلش توازن خود را از دست بدهد و سرانجام حق را نبیند یا وارونه ببیند واز فطرت اصلی خود غافل بماند.
2-1-حب دنیا
وابستگی به دنیا و محبت آن یکی از موانع اساسی شکوفای فطرت، است هرچه وابستگی انسان به دنیا بیشتر باشد خطا های او بیشتر و پرده حجاب بین او وحق تعالی بیشتر می شود به همین دلیل پیا مبر گرامی اسلام (ص) فرمود: «حبُ الدنیا رأس کلُ خطیئةٍ»؛ (علامه مجلسی، 1404ق، ج 70، ص59) دنیا دوستی ریشه هر گناهی است از این رو قرآن کریم دنیا را بازی و بازیچه معرفی می کند «إنماالحیوۀ الدنیا لعبٌ ولهو»؛ زندگی دنیا بازیچه و سرگرمی است (محّمد \36) قرآن دنیا را به عنوان «بازیچه» معرّفی می کند و در سخنان معصومین به ویژه امام علی (علیه اسلام) آمده است که دنیا سرگرمی است و شیطان و نفس امّاره می کوشند تا انسان را به دنیا سرگرم کنند. نشانه این که دنیا بازیچه وسرگرمی است آن است که اگر کسی به آن مبتلا شود، به آن عادت می کند وزما مش به دست آن وسیله سرگرمی می اُفتد و در نتیجه تا او را افسرده و خسته نکند و از پای در نیاورد رها نمی کند (جوادی آملی، 1378، ص 121) موسی کلیم، در مناجات خویش، به در گاه الهی عرضه داشت: خدایا، فرعون و اطرافیانش را نعمت و دارائی های فراوان عطا کردی (که مایه دلگرمی آنها به زندگی دنیا و با عث سرگرمی و انحراف آنان از فطرت و خط حق، گردید). در این بیان تجمل پرستی ومحبت دنیا بعنوان یکی ازموانع شکوفایی فطرت معرفی شده است (سیّد محمد شفعیی، 1367، ص312) با توجه به مطالب بالا هرچه وابستگی و سرگرمی انسان به دنیا بیشتر شود محبت و عشق و اشتیاق او برای وصول به حق کمتر شده و از مسیر فطرت اصیل که هدف اصلی خلقت اوست دور می ماند.
3-1-خودبینی وهواپرستی
از موانع بزرگ شکوفایی فطرت گرفتار شدن در دام خودبینی و هواپرستی است، تبعیت از هوای نفس انسان را از حق بازمی دارد و او را در مسیر ضلالت وگمراهی قرار می دهد و هر چه هوا پرستی بیشتر باشد، دور ماندن انسان از حق هم بیشتر، خداوند درنکوهش هواپرستی می فرماید: «أفرأیت من اتّخذ إلهه هوایه وأضلّه الله علی علم وختم علی سمًه وقلبه وجعل غشاوت فمن یهدیه من الله أفلاتذکّرون»؛ برخی معبود خود را نفس خویش قرار می دهند، خداوند چنین کسانی را گمرا ه ساخته و برگوش و قلبشان مهر زده و بر چشمشان پرده می افکند چه کسی جز خدا می تواند این گروه را هدایت کند؟ (جاثیه \23) آدمی براثر پیروی از از هواهای نفسانی از جاده حقیقت به سنگلاخ ضلالت کشانده می شود و جز در خط خواسته های دل، گام بر نمی دارد اینان تنها «هوی »را به عنوان «اله» خویش بر می گزینند و حال آنکه یا «هوی » یا «خدا» و در خدمت هریک از این دو بودن از دیگری بریدن است. علاوه بر این انسانهای که امیال نفسا نیشان جلوی بینش و گرایش آنها را بگیرد از شکوفای فطرت باز می مانند، (سیّد محمد شفیعی، 1367، ص 208\209) اطاعت از خواهشهای نفسانی بینش وگرایش انسان به سوی حق را مسدود کرده و او ازحرکت به سوی شکوفایی فطرتش بازمی دارد، به دلیل اینکه انسان به جز خود و منافع شخصیش چیزی دیگر را درک نمی کند و همه چیز را برای خود می بیند، در نتیجه در تشخیص مسیر حق دچار گمراهی شده و فطرتش شکوفا نمی شود.
4-1-کبر
کبر حالتی است نفسانی که انسان به واسطه آن بزرگی کند و به دیگران بزرگی فروشد. اعمال وآثاری که به سبب آن از انسان صادر می شود تکبر است و ریشة آن به عجب برمی گردد، زیرا عجب یک نوع خودپسندی است. انسان چون کمالی در خود می بیند و دیگران را فاقد آن می بیند احساس برتری می کند و به دیگران بزرگی می کند و این همان کبر است. (امام خمینی ،1389، ص 41) کبر به صورت گرد و غباری سیمای آفتاب درون را می پوشاند و نفس آدمی را تحت تسخیر قرار می دهد و انسان به واسطه آن چشم دلش کور و تاریک می شود و از شکوفای فطرت باز می ماند خداوند در قرآن می فرماید: «ان الذین یجادلون فی ایات الله بغیرسلطانٍ إتیهم إن فی صدور هم إلاّکبر ما هم ببالغه »؛ آنان که بدون برهان به مجادله در آیات خداوند می پردازند، درسینه هایشان جز کبر چیز دیگری نیست. (غافر \56) جدل از کبر سر چشمه می گیرد و کبر چرکی است که صفحات شفاف دل را تیره می کند و انسانی که دلش تیره شد، از شهود حق وگرایش به فضیلت باز می ماند. (جوادی آملی ،1387، ص398) امام صادق (ع)می فرماید: از عظمت وکبر بپرهیزید، چرا که بزرگی مخصوص خداست وکسی که در آن با خدا منازعه کند، خداوند اورا در می شکند و روز قیامت ذلیلش می کند. (حرعاملی، 1414ق، ج 11 ، ص300) بنابراین آدمی به جای اینکه در مسیر حقیقت و فطرت گام بردارد، صفت کبر همانند سیا هی شب دل او را تاریک می کند و مانع شکوفای و رشد فطرت می شود.
5-1-وسوسه های شیطانی
شیطان دشمن اوج گرفتن انسان، مانع راه کمال و سبب اخراج او از بهشت سعادت و مانع مهم پیش روی شکوفایی فطرت است، نحوه تاثیر شیطان بر انسان به صورت تحریک و اقتضا است، کاری که شیطان انجام می‌دهد، تزیین و وسوسه است، یعنی دنیا را در نظر انسان مرتب به زیبایی جلوه می‌دهد و فکر حرکت به سوی خدا و فطرت را از ذهن و دل او خارج می‌گرداند چنانکه خداوند می فرماید: « وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ مَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ إِلاَّ أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاَ تَلُومُونِی و َلُومُواْ أَنفُسَکُم مَّا أَنَاْ بِمُصْرِخِکُمْ وَ مَا أَنتُمْ بِمُصْرِخِیَّ»؛ آنگاه که امر خدا فرا رسید، شیطان (خطاب به بدکاران) گفت: خدا به شما وعده داد، من هم وعده دادم و خلاف آن عمل کردم، البته من بر شما سلطه‌ای نداشتم، تنها شما را فراخواندم و شما مرا اجابت کردید، پس مرا ملامت نکنید، خود را سرزنش کنید، من فریادرس شما نیستم و شما هم فریادرس من نیستید. (ابراهیم\22) شیطان با تزیین دنیا در نظر انسان و مشغول ساختن فکر، ذکر، هم و غم او بدان، او را از اهتمام به سعادت باز می‌دارد، انسان که باید مرتب به یاد حرکت خود باشد و برای آن برنامه‌ریزی و همت کند، با انصراف از یاد خدا و مشغولیت به دنیا از حرکت در مسیر فطرت باز می‌ماند، «اسْتَحْوَذَ عَلَیهِمُ الشَّیطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِکرَ اللَّهِ»؛ شیطان بر آنان غلبه می‌کند و آنان را از یاد خدا باز می‌دارد»؛ (مجادله \19) همچنین خداوند می فرماید: «إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَن ذِکْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ« انتم منتهون»؛ شیطان می خواهد با شراب و قمار میان شما دشمنی وکینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد، آیا شما دست بر نمی دارید؟ (مائده\91) بنابراین وقتی شیطان با وسوسه و فریب دنیا را در نظر انسان زینت داد قلب و روح انسان را به تدربج از یاد خدا دور می کند و این مساله باعث می شود انسان از فظرت اصلی خود بماند.
6-1-جهل
جهالت، از دیگر موانع فردی شکوفایی فطرت انسان و تاریکی دل او می با شد به دلیل اینکه انسان را کور وکر می سازد و باعث می شود بی بصیرت در بیراهه طی مسیر می کند، از نظر اسلام، جهل، آفت شکوفایی انسا نیت و ریشه همه مفا سد فردی و اجتماعی است. (محمدی ری شهری،1378 ، ص 26) در واقع می توان گفت کسی که نسبت به هدف و فطرت ناآگاه است یا ضرورت شکوفایی فطرت را نمی‌داند، هرگز به مقصد نخواهد رسید. کسی که راه حق را تشخیص نداده و تلاشی برای راهیابی نکرده است، هرچه پایدارتر و استوارتر باشد و بیشتر بکوشد در مسیر با طل پیش رفته واز شکو فایی فطرت دورتر می شود چنانکه در روایت آمده است، «کسی که بدون بصیرت عمل کند، مانند کسی است که در بیراهه حرکت می‌کند، سرعت حرکت او، او را دورتر می‌کند»، (کلینی، 1365، ج 1، ص47). مکارم شیرازی هم در این زمینه بیان می کند: جهل، سرچشه اشتباه در تشخیص ارزش ها ست و سبب می شود انسان جاهل آن چه مایه پیشرفت و خیر و برکت است را شر یا ضد ارزش بداند و به عکس آن چه مایه بدبختی او است را عا مل خوشبختی شمارد و این خود، عا مل انواع افراط و تفریط ها ست. ( مکارم شیرازی ،1370، ج1، ص 98) و اما جا هلان دو دسته اند گروهی جاهل بسیط که دانا می با شد به این که جاهل است و اگر هم در تعقیب علم و معرفت برود و تحصیل کند شاعر است و حق را درک می کند، گروهی هم جاهل مرکب هستند که نمی داند ولی تصور می کند که می داند، شعور و درک درستی ندارد حتی جهل خود را هم در ک نمی کند. (طیب، 1378، ج 5، ص 173) نمونه تاریخی این گروه خوارج‌اند که در مسیر باطل خود بسیار مصمم و پایدار بودند، به نظر می‌رسید که این گروه تحت تاثیر کشش‌های مادی و خواسته‌ های غریزی نبوده و می‌خواستند مطابق عقل خود عمل کنند، اما از آنجا که راه درست را تشخیص نداده بودند، بهره‌ای از این مجاهدت و تلاش نصیبشان نشد و از فطرت اصلیشان که قدم نهادن در راه حق و صواب بود با این جهالت دور شدند. بنابرای کسی که گمان می‌کند مقا مات معنوی و روحانی با نافرمانی خدا سازگار است یا گمان می‌کند با ریاضت‌های نا مشروع می‌توان به عوالم بالا راه یافت یا گمان می‌کند، بدون انجام واجبات و ترک امور حرام می‌توان به خدا رسید، هرچه بیشتر تلاش کند از مقصد دورتر می‌شود، وفطرتش نتها شکوفا نمی شود بلکه در بیراهه، گرفتار بی بصیرتی ونااگاهی به مسیر می شود.
بنابراین هر انسانی که با فطرت توحیدی و فضایل فطری آفریده شده است، همان طورکه شناخت عوامل شکوفایی فطرت جهت رشد و استعدادهای فطری او لازم است ، شناخت موانع شکوفای آن نیز ضروری است ، تا با شنا خت آنها به دفع ورفع آنها بپردازد. چراکه سرشت انسان بر پاکی و نورانیت است و ناپاکیها، تاریکیها و زشتیهای او عارضی و بخاطر انحراف می‌‌باشد. شناخت موانع فردی راه شکوفایی سرشت اولیه را باز می‌‌کند. در حدیث آمده است «إِنَّ اللهَ خَلَقَ الخَلقَ جَمیعاً مُسلِمینَ أَمَرَهُم وَ نَهَاهُم وَ الکُفرُ اسمٌ یلحَقُ الفِعلَ حِینَ یفعَلُهُ العَبدُ»، خداوند همه مردم را مسلمان خلق کرده است و آنان را امر و نهی نموده است. و کفر اسمی است که بر عقل انسان هنگامی که آن را انجام می‌‌دهد عارض می‌‌شود. با درك صحيح از فطرت وموانع فردی مى توان به پرورش انسان پرداخت. شناخت فطرت، ضرورتى اجتناب ناپذير است كه در نوع تربيت و شيوه آن، نقش تعيين كننده اى دارد و اگر استعدادهاى فطرى نباشد و موانع فردی شکوفایی آنها شناخته نشود، تربيت معناى مشخصى نخواهد داشت و قابل هر نوع تفسير و توجيهى خواهد بود پس ضروری است تا مهمترین این موانع فردی را بشناسیم.
2- موانع اجتماعی شکوفایی فطرت
انسان افزون بر زندگی فردی نیازمند زندگی گروهی و حیات اجتماعی است چون اجتماعی بودن لازمهِ حیات انسان است، زندگی واقعی انسانی در اجتماع آن است، که انسان بکوشد در کنار برطرف کردن نیازهای اساسی مادی که جز با روابط اجتماعی میسر نمی شود از هدف اصلی که همان بندگی و رسیدن به خداوند در پرتو شکوفایی فطرت است دور نماند بنابراین تاثیر محیط و اوضاع اجتماعی در هدایت و رشد و شکوفایی فطریات او باید به گونه ای باشد تا قدم به قدم در مسیر حق قرار بگیرد و فطرتش شکوفا شود و به مقصد اصلی برسدو موانع اجتماعی که او را از مسیر دور می کنند بشناسد و با یا فتن راههای صحیح به مبارزه با آنها بپردازداما مهمترین موانع اجتماعی عبارتنند از: تعصّب ولجاجت، بی توجهی به احکام تغذیه، خطا در تطبيق ،رسانه های گروهی فاسد، معاشرت با دوستان، طاغوت.

1-1- تعصّب و لجاجت دو مانع بزرگ
یکی از مهمترین موانع اجتماعی در راه شکوفایی فطرت انسان تعّصب وجدل است، اگر كسى بخواهد حق را درك كند تا بتواند زمینه ای شکوفایی فطرتش را آماده کند بايد تسليم حق باشد و از تفسير به رأى و پيشداوريها و پيروى از هواى نفس خوددارى كند، به دلیل اینکه چنا نچه در مبحث قبل بیان شد پیروی از هوای نفس انسان را از مسیر حق دور می کند و یکی از موانع اصلی شکوفایی فطرت انسان است، بدين جهت، در آيات قرآن مجيد و روايات از «جدالِ به باطل» نهى شده و عا قبت سخت و خطرناكى براى مجادله كنندگان به باطل پيش ‏بينى شده است. در آيه سوم سوره حج مى‏خوانيم: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطانٍ مَرِيدٍ»؛ گروهى از مردم، بدون هيچ علم و دانشى، به مجادله درباره خدا برمى‏خيزند؛ و از هر شيطان سركشى پيروى مى‏كنند.» (حج\3) مجادله به باطل در اين آيه شريفه، در رديف پيروى از شيطان سركش آمده است يعنى كسانى كه از طريق جدل، بحث‏ هاى كور و غير منطقى و تعصّب‏آلود دارند، قرين «شَيْطانٍ مَرِيدٍ» هستند. در روايات اسلامى نيز يكى از حجا بهاى مهم در مقابل يقين و رسيدن به حق، همين سخن‏هاى بغض‏آلود و بهانه‏ جويانه و بى‏محتوا و جدال به با طل بيان شده است. در روايتى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى‏خوانيم: هيچ قوم و جمعيّتى گمراه نشد، مگر به سبب تمسّك به جدال باطل.» (علامه مجلسی، 1414ق، جلد 2، صفحه 138.) طبق اين روايت ضلالت و گمراهى تنها يك عامل دارد و آن بحثهاى غير منطقى و جدال‏آميز است. اما چرا ريشه تمام گمراهى‏ها به جدال به باطل بر مى‏گردد؟ زيرا اگر انسان در مقابل حق تسليم باشد، مناديان حق در دنيا فراوان هستند و براحتى هدايت مى‏شود. امام موسى بن جعفر عليه السلام در پاسخ هارون الرّشيد، كه از آن حضرت موعظه خواسته بود، فرمود: هر آنچه در جهان هستى مى‏بينى موعظه است.» (محمدی ری شهری، بی تا، باب 4120، حديث 21711) يعنى زمين با تمام موجوداتش موعظه است؛ آسمان با همه آنچه در خود دارد موعظه است؛ زمانها و مكانها موعظه هستند؛ حوادث تلخ و شيرين موعظه است؛ آرى، همه اينها موعظه است، به شرط آن كه چشمى باز و گوشى شنوا داشته باشيم بنابراين، حق براى حقيقت‏ جويان و طالبان حقيقت، مخفى و پنهان نيست و كسانى كه گمراه مى‏شوند خود مشكل دارند و دچار بيمارى جدال به باطل هستند. و روشن است كه در آنچه گفته شد تفاوتى بين مباحث دينى و اخلاقى و سياسى و مانند آن نيست؛ منشأ جنگ مطبوعات در محدوده مسائل سياسى نيز همين مطلب است كه نمى‏خواهند تسليم حق باشند و هر كس مى‏خواهد پيشداوريهاى خويش را حاكم كند وگرنه تشخيص حق در مسائل سياسى نيز آن‏ قدر مشكل و آفتاب حقيقت آنچنان پنهان نيست، ولى هنگامى كه پاى تعصّبها و منافع شخصى و حزبى به ميان آيد، حقّ و حقيقت پنهان مى‏گردد ( آيت الله مكارم شيرازى، 1386 ش،ص) با توجه به مطالب بیان شده جدل در هر زمینه ای که باشد باعث یک نوع غرور می شود که انسان را به قضاوتهای باطل می کشاند ونور فطرت را در درون جان انسان تاریک می کند.
2-1-بی توجهی به احکام تغذیه
یکی از عواملی اجتماعی که بر اعمال انسان بسیار تأثیرگذار است و ممکن است مانعی مهم پیش روی شکوفای فطرت انسانها باشد، بی توجهی به احکام تغذیه است. شاید در ابتدا باعث تعجب شود که عا ملی مانند نوع تغذیه بعنوان یک مانع اجتماعی تأثیرگذار در رفتار انسان ذکر شده است، ولی با کمی دقت در آیات و روایات مشاهده می کنیم که از جمله دستورات که در اسلام وجود دارد، احکام مربوط به خوردنیها و آشامید نیها است چنانکه خداوند در این آیه می فرماید: « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ؛ وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیِّباً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ»؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید! چیزهاى پاکیزه را که خداوند براى شما حلال کرده است، حرام نکنید! و از حدّ، تجاوز ننمایید! زیرا خداوند متجاوزان را دوست نمى‏دارد؛ و از نعمتهاى حلال و پاکیزه‏اى که خداوند به شما روزى داده است، بخورید! و از مخالفت خداوندى که به او ایمان دارید، بپرهیزید ( مائده 87\و88 ). در آیه اول حرام دانستن غذاهای حلال را عصیان وخروج از حدود الهی شمرده شده و در آیه دوم انسان به استفاده از نعمتهای حلال و پاک الهی فراخوانده شده است و پس از آن انسان را به تقوا سفارش می کند که نشان دهنده تأثیر فراوان غذاهای حلال و حرام بر ایمان است. در احادیث فراوانی نوع غذا از نظرحلال و حرام بودن آن و تأثیرخوراکی ها بر رفتار انسان مورد توجه قرار گرفته شده است؛در کتابهای روایی بابی به نام باب الاطعمه (خوراکی ها) وجود دارد که نشان دهنده اهمیت نوع تغذیه می باشد تغذیه سالم و پاک به اندازه ای مهم است که رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم یکی از شرایط استجابت دعا را اجتناب از غذای حرام می داند و می فرماید: کسى که دوست دارد دعایش مستجاب شود، طعام و کسب خود را از حرام پاک کند. (ابن فهد حلی،1407،ص139). همانطور که استفاده از غذای پاک ومناسب سبب تعادل رفتار انسان می شود، کنار گذاشتن آنها نیز باعث ایجاد اختلالاتی در رفتار انسان می شود، که این اختلالات ممکن است بصورت عادات ناپسند، موجب انحراف اخلاقی گردد و مانع شکوفایی فطرت انسان گردد. بنابراین توجه به نوع تغذیه در راه شکوفایی فطرت بسیار مهم است ؛ در قرآن ؛زیرا غذای حرام همانند حجابی از درخشش نور فطرت جلوگیری کرده در نتیجه انسان به جای پیمودن مسیر حق به بیراهه کشیده می شود واگر به این اصل اساسی توجه نشود ممکن است تا مدتی طولانی در این وادی خاموشی بماند .
3-1-خطا در تطبيق
خيلي از انسان‌ها به اقتضاي فطرت خداگرايي به سوي معبود سوق داده مي‌شوند؛ اما موجودات ديگري را جايگزين خدا مي‌كنند و به راحتي متوجه و اشتباه خود نمي‌شوند؛ مانند اين‌كه غريزه و حس مكيدن در نوزاد وجود دارد؛ اگر پستانك در دهن او گذاشته شود، با همان غريزه به مكيدن پستانك اقدام مي‌كند؛ يعني گرفتار خطا در تطبيق مي‌شود. معبودهاي دروغين و گرايش به رقيب‌هاي خدا، همگي سرچشمه گرفته از همان فطرت خداخواهي است؛ ولي هرگاه گرفتار خطر و دست او از ابزار مادي قطع شود و ناتواني معبودهاي خيالي را درك كند، فطرت اوبيدار و فعال خواهد شد و به سوي خدا مي‌رود. آيت الله جوادي آملي در اين باره مي‌گويد: انسان عادي، گرفتار خطاي در تطبيق است. خيال مي‌كند فلان مقام يا فلان مال يا فلان چيز كمال مطلق او است. وقتي به او مي‌رسد، مي‌بيند سير نشده و بالاتر از آن يك قله ديگر هست و به آن هم نائل مي‌گردد؛ ولي سير نمي‌شود؛ اما در حال خطر مستقيماً آن حقيقت مطلق راستين را مي‌طلبد. مستقيماً به مبدئي تكيه مي‌كند كه نظام هستي در اختيار اواست. مستقيماً به قدرتي تكيه مي‌كند كه عجز پذير نيست چون همه قدرت‌ها و علت‌ها واسباب صوري و ظاهري او منقطع شده است. (جوادي آملي، 1366، ص70). گرايش به معبود نامتناهي و تكيه برمبدأقدرتمند وتدبیرکننده همه موجودات ورهای بخش درصحنه ها گوناگون، در نهاد و آفرينش همه انسان‌ها وجود دارد؛ اما اين گرايش فطري اگر هدايت و راهنمايي نشود، ممكن است در تطبيق به انحراف رفته، سراب را به جاي آب، و مخلوق را به جاي خالق قرار دهد و مطلوب مجازي را جايگزين مطلوب حقيقي كند و نتواند از فطرتش در مسیر اصلی آن بهره گیرد وبه جای اینکه به شکوفایی آن بپردازد رفته رفته از آن دور ودور تر می شود.

4-1-رسانه های گروهی فاسد
یکی دیگر از موانع اجتماعی شکوفایی فطرت که بسیار مهم وحیاتی است رسانه ها ی فاسد می باشد به دلیل اینکه نقش اصلی این رسانه ها باطل اینست که چهر های حق را مخدوش کرده و به جای آن با طل را حق نشان دهند که نتیجه ای این وارونگی چیزی جزء دور کردن انسان از فطرت خدادی نیست، ابزارهایی که امروزه پیام رسان و سازنده افکار و عقاید انسان ها هستند و در مقیاس جمع و باطل عمل می کنند و هر گونه اطلاعات مضرّ در اختیار تمام مردم قرار می دهند رسانه های نوشتاری و در مقیاسی به مراتب گسترده تر رسانه های سمعی و بصری هستند، کتاب، روزنامه، مجله و دیگر اشکال متفاوت آن در زمره رسانه های نوشتاری به شمار می آیند و رادیو، تلویزیون، شبکه جهانی اینترنت، سینما، کامپیوتر از رسانه های سمعی و بصری می باشند و تردیدی نیست که گروه رسانه های سمعی و بصری گسترده ترین و رایج ترین و پر نفوذترین و درعین حال خطرناک ترین پیام آوران و پیام رسانان در عصر حاضر هستند. (مصباح یزدی، 1378 ،ص11) این رسانه ها، با ترویج فرهنگ آلوده خویش از راه اشاعه تفکر مبتذل مادی و نشان دادن مظاهر فریبنده دنیای صنعتی در فرهنگ اصیل اسلامی رخنه کرده تا ارزش ها و باورهای دینی را سست نمایند و اندک اندک ریشه اعتقادات انسان ها را بخشکاند. (بجستانی،1374 ، ص92تا168) و پیامدهای منفی این وسائل ارتباط جمعی منحرف کننده، تزلزل خانواده، افزایش جنایات جنسی، گسترش فحشاء و فساد اخلاقی، آدم کشی مجاز و قربانیان بی گناه، از خود بیگانگی و بیگانه باوری، تخریب عقیده، مدپرستی، انحراف در جهت گیری سیاسی، مصرف زدگی، رکود فعالیت ها و غیره می باشند (، همان ،ص 144) بنابراین رسانه های فاسد مهمترین حوزه از وجود انسان که همان اعتفادات می باشد را نشانه گرفتتند چرا که صاحبان این رسانه ها به خوبی در یافته اند که تخریب این حوزه مساوی است با پیروی انسان از با طل و هر چه که انسان بیشتر در این مسیر گام بردادرد به موازات آن از شکوفایی فطرت دور می ماند.
5-1-معشرت با دوستان
یکی دیگر از موانع تأثیر گذار اجتماعی در مسیر شکوفا نشدن فطرت انسانها، دوستان انسان هستند. همانطورکه انسانهای پاک می توانند سبب هدایت انسانهای گمراه شوند، افراد آلوده هم می توانند سبب آلودگی و گمراهی انسانهای پاک شوند. و سبب فراموشی آنها از یاد خدا شوند. در سوره فرقان به این نکته اشاره شده است «وَ یَوْمَ یَعَضٌ الظَّالِمُ عَلى یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سبیلاَ - یا وَیْلَتى لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً- لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً»؛ و به خاطر آر روزى را که ستمکار دست خود را از شدّت حسرت به دندان مى‏گزد و مى‏گوید: (اى کاش با رسول خدا راهى برگزیده بودم - اى واى بر من، کاش فلان شخص گمراه را دوست خود انتخاب نکرده بودم - او مرا از یادآورى حق گمراه ساخت بعد از آنکه یاد حق به سراغ من آمده بود! و شیطان همیشه خوارکننده انسان بوده است. (فرقان \27 تا 29) امام علی علیه السلام نیز در نهج البلاغه به این مسأله اشاره کرده ومی فرماید: نشست و برخا ست کردن با مردم هواپرست و غافل از خدا، فراموشی ایمان است(نهج البلاغه، خطبه 86، ص117) ،امام صادق با استفاده از گفتار پیامبر می فرماید: با بدعتگذاران رفاقت نکنید و با آنها همنشین نشوید که نزد مردم همچون یکى از آنها خواهید بود! (ثقت الاسلام کلینی،1365ش، ج2، ص375) رسول‏خدا (ص) فرمود: انسان پیرو دین دوست و رفیقش مى‏باشد(همان، ص375) بنابراین همنشینی با دوستان و همنشینان منحرف و مشاوران گمراه می توانند تشخیص انسان را دگرگون سازند و فکر او را بدزدند و در نتیجه راه وصول به حق را به روی او ببندند و واقعیت ها را چنان دگرگون نشان دهند که انسان در عین گمراهی خود را در زمره هدایت یافتگان ببیند و نتواند گامی اساسی در راه شکوفایی فطرتش بردارد.
6-1-طاغوت
طاغوت به عنوان یکی از موانع اجتماعی شوفایی فطرت به حساب می آید به دلیل اینکه طاغوت به هر عامل صاحب اختیار خارجی گفته می‌شود که با استفاده از اختیار گسترده خود دایره اختیار دیگران را در رشد و تعالی محدود می‌سازد و آنان را از مسیر هدایت و رشد شکوفای فطرت باز می‌دارد، کار طاغوت، صدّ از سبیل یعنی بازداشتن از راه، یا راهزنی است و وظیفه ما مقابله با طاغوت و کفر بدان، یعنی از تحت ولایت و سرپرستی او خارج و با او درگیر شدن، خداوند متعال می فرماید : «فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»؛ اطاعت از طاغوت و تسلیم بی‌قید و شرط در برابر او در زبان قرآن کریم عبودیت نامیده شده است،(بقره \256) «والَّذینَ اجْتَنَبُوا الطّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَأَنابُوا إِلَی اللّهِ لَهُمُ الْبُشْری َبَشِّرْعِبادِ»؛ (زمر\17) عبادت در مفهوم قرآنی، پیروی، تسلیم و اطاعت مطلق است در برابر یک قدرت واقعی یا پنداری از روی رغبت یا از سر اجبار، همراه با حسن تقدیس و ستایش معنوی یا بدون آن و توحید قرآنی درست نقطه مقابل این شرک است؛ همه این آلهه‌ها و معبودان را نفی کردن، ‌تسلیم آنان نشدن، در برابر سیطره قدرت آنان مقاومت کردن، دل از رعایت آنان بریدن و سرانجام بر نفی و طرد آنان کمر بستن و با همه وجود تسلیم خدا شدن، پیامبران الهی همواره مردم را به ستیزه و پیکار در برابر طاغوت‌ها و نفی شرک فرا می‌خواندند. بنابراین طاغوت می تواند به عنوان یک مانع مهم اختیار را از انسان بگیرد و انسان را مجبور به اطاعت و تسلیم در برابر غیر خدا کند و نتیجه این تسلیم در برار غیر خاموشی نور فطرت خداجوی انسان و دور شدن از خداوند می باشد.

نتیجه گیری:
فطرت امری ذاتی و جزئ از سرشت انسان است که به بعد روحی و معنوی او مربوط می شود، و خداوند در درون او به ودیعه نهاده است. این امر ذاتی اگر به درستی در مسیر اصلی خود قرار گیرد و عواملی که باعث شکوفایی آن و عدم شکوقایی آن می شوند شناسایی شوند، می تواند انسان را به هدف اصلی خود که اوج کمال انسانیت است برساند و مصداق احسن الخالقین گردد اما باید بدانیم، لازمه فطری و ذاتی بودن امری، آن نیست که در همه افراد و در همة حالات ظهور و بروز داشته باشد، مانند علاقه به زیبایی که گاهی با سرگرمی به امور دیگر مورد غفلت قرار می‌گیرد. با اینکه امور فطری ذاتی انسان وگرایش دهنده انسانها به سوی حق هستند، اما انسان افزون بر عقل و فطرت که سرچشمه گرفته از بعد روحانی او است، بُعد جسمانی و گرایش‌های مادی و غرایز حیوانی نیز دارد و بین این دو بُعد جنگ و نزاع سختی برقرار است؛ جنگ و جبهه‌ای که شخصیت و ارزش هر انسانی به آن وابسته است؛ بدین لحاظ، جهاد اکبر نامیده شده. هر گاه در نبردِ گرایش‌های انسانی و عقلانی با میل‌ ها و جاذبه ‌های حیوانی و غرایز، غلبه و پیروزی را بُعد حیوانی و غرایز به دست آورند، فطرت انسانی و گرایش‌های عقلانی تحت تاثیر قرار گرفته، کارایی لازم خود را (گرچه به صورت موقت) از دست می‌دهند و ممکن است براثر موانع فردی واجتماعی از مسیر اصلی خود منحرف شود و درنتیجه انسان نتواند مسیر درست را تشخیص دهد وگمراه گردد. در واقع می توان گفت، عدول از فطرت و متجلی نشدن آثار آن معلول علل و موانع گوناگونی است که برخی از این عوامل فردی و برخی دیگر اجتمای می باشد موانع فردی؛ (غفلت ، حب دنیا ، خودبینی و هواپرستی، کبر ،وسوسه های شیطا نی ،جهل. است). و موانع اجتماعی؛ (تعصّب ولجاجت، بی توجهی به احکام تغذیه، خطا در تطبيق ،رسانه های گروهی فاسد، معاشرت با دوستان، طاغوت. ) می باشند.

منابع ومآخذ
قرآن کریم
1. حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس، من جواهرالقاموس،محقق ومصحح: علی، هلالی وسیری، بیروت، دارالفکر،چاپ اول، 1414ق.
2. جعفری، محمدتقی؛ ترجمه وتفسیر نهج البلاغه، تهران، دفتر نشرفرهنگ اسلامی، 1373ش.
3. جوادی آملی، عبدالله؛ فطرت در قرآن، محقق: مصطفی پور، محمد رضا، قم، نشر اسراء، چاپ5، 1387ش.
4. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ فرآن، بیروت، دارالقلم، چاچ اول، 1412ق.
5. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن(علم و معرفت)، قم، مدرسه الامام امیرالمؤمنین، 1370.
6. ابن اثیرجزری، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث والاثر، محقق ومصحح: طناحی، محمود محمد، قم، موسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1367ش.
7. محمدی ری شهری، محمد، خردگرایی در قرآن و حدیث، ترجمه مهدی مهریزی، قم، دارالحدیث، 1378.
8. ابن فارس، احمد بن فارس، معجم المقاییس اللغه، محقق ومصحح: هارون، عبدالاسلام محمد، قم، مکتب اعلام الاسلامی، چاپ اول، 1404ق.
9. طیب، عبدالحسین، تفسیر اطیب البیان، تهران، انتشارات اسلام، 1378.
10. مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن،قم، انتشارات آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1377.
11. شیروانی ،علی ، سرشت انسان (پژوهشی درخداشناسی فطری)، قم، انتشارات معارف، چاپ اول، 1376ش.
12. جوادی آملی، عبداله، تفسیر موضوعی قرآن کریم (مراحل اخلاق در قرآن)، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، 1378ش.
13. فیومی، احمد ابن محمد، المصباح المنیر ، قم، دارا لحجرت، 1372ق.
14. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب،محقق ومصحح: میردامادی، جمال الدین، بیروت، دارالفکرللطباعه ، چاپ سوم، 1414ق.
15. طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ5، 1417ق.
16. ابن فهدحلی،عدت الداعی، قم، انتشارات دارالکتب الاسلامی، 1407ق.
17. کلینی ،محمد یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
18. خمینی، روح الله، چهل حدیث، قم، مرکز نشر هاجر(وابسته به مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران) چاپ اول، 1389ش.
19. مصباح یزدی، محمدتقی، تهاجم فرهنگی، قم، نتشارات آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1378.
20. مدنی بجستانی، محمود، فساد صلاح تهاجم فرهنگی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374.
21. جوادی آملی ، عبدالله، تفسیر موضوعی، قم، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1366ش،
22. شفیعی، محّمد، پژوهشی پیرامون فطرت مذهبی انسان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1367.
23. علامه مجلسى، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت - لبنان، انتشارات مؤسسة الوفاء، 1404 ق.
24. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، ا نتشارات ‏مؤسسه آل البیت علیهم‏السلام 1414ق.
25. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم. دارالحدیث، چاپ اول، بی تا،
26. مكارم شيرازى، ناصر، آيات ولايت در قرآن - قم، چاپ سوم، 1386 ش.
27. جوادی آملی، عبدالله، فطرت در قرآن، محقق: مصطفی پور، محمد رضا، قم، نشر اسراء، چاپ سوم، 1384ش.

چکیده
انسان موحد در فراز و نشیب¬های زندگی خود در جهت رفع مشکلات مادی و معنوی و رسیدن به کمال به انبیا و اولیای الهی متوسل شده و از آنها مدد جسته، خداوند نیز به سبب حرمت و مقام این بندگان صالح آنان را در نیل به هدف یاری کرده است. مقالۀ حاضر در پی پاسخ به این سوال که نگاه تطبیقی به آثار توسل از منظر شیعه و وهابیت چگونه تبیین شده است؟ به روش توصیفی- تبیینی انجام شده؛ از این رو با جستجو در کتابخانه¬ها و مطالعه و بررسی متون دینی و کلامی و پژوهش¬های همسو این نتیجه حاصل شد که با توجه به اختلافاتی که در سده¬های اخیر در مورد مسأله توسل میان فرقه وهابیت و شیعیان پدید آمده موجب شده نگاه این دو گروه به آثار توسل نیز متفاوت باشد. مذهب تشیع توسل به اولیای الهی را جایز دانسته و معتقداست توسل به پیشوایان دین،علاوه بر آثار دنیوی مانند کسب عبودیت و تقرب به خداوند، استجابت دعا، رهایی از مشکلات و… اثر اخروی نظیر آمرزش گناهان ونیل به فلاح و رستگاری را نیز به ارمغان می آورد. فرقه وهابیت هم گرچه اصل توسل را پذیرفته و برخی از آن را جایز دانسته، اما با برخی از گونه¬های آن مخالفت نموده و برای آن آثاری چون شرک، بدعت، حرمت ازدواج و… قائل شده است.
کلیدواژه
توسل، وهابیت، بدعت، شرک

مقدمه
عالم هستی بر اساس نظام اسباب و مسبّبات استوار شده و تمسّک به سبب¬ها برای رسیدن به کمالات، لازمه¬ی این نظام است. ازاین¬رو از جمله راه¬هایی که می¬تواند هر انسانی را در مسیر تحصیل کمالات مادی و معنوی کمک نماید توسل می¬باشد، این مساله در فرقه وهابیت و مذهب تشیع با آراء و نظرات متفاوتی مواجه شده است؛ سوالی که در صدد پاسخگویی به آن هستیم این هست که آثار توسل در مذهب تشیع و فرقه وهابیت چگونه می باشد؟
از آنجایی¬که شیعیان همواره در فراز و نشیب¬های زندگی خود به بزرگان و اولیای الهی متوسل می شوند و از این بزرگواران در هموار شدن سختی ها مدد می¬جویند لذا تبیین و بررسی آثار توسل در میان شیعیان و فرقه وهابیت از ضرورت برخوردار است. تا روشن گردد که توسل فقط در زندگی دنیوی موثر است و یا در زندگی اخروی نیز راه گشاست و در آموزه های دینی شیعیان چه آثاری را برای وسیله قراردادن پیشوایان دین به درگاه الهی مورد توجه قرار گرفته که به سبب آن این امر در میان تشیع جایگاهی بس رفیع دارد، و فرقه وهابیت که به شدت مخالف متوسل شدن به اولیای الهی در عالم برزخ است چه آثاری را برای این مسأله قائل شده اند.
این مقاله که با روش توصیفی- تبیینی و جستجو در کتابخانه¬ها و مطالعه و بررسی متون دینی و کلامی انجام شده در ابتدا به مفهوم شناسی واژه توسل و وهابیت پرداخته و در ادامه آثار توسل در مذهب تشیع و همچنین آثار توسل در فرقه وهابیت مطرح گردیده است.
با مطالعه و بررسی کتاب ها و پژوهش های مختلف این نتیجه حاصل شد که کتاب واثر پژوهشی به طور مستقل به این موضوع نپرداخته، اما بعضی از نویسندگان از جمله: لاجوردی در کتاب اثر توسل در زندگی (1391) در بخش¬هایی از تالیفات خود، اشاراتی به موضوع فوق داشته است. اما آنچه این تحقیق را از دیگر پژوهش ها متمایز می سازد، جمع آوری منسجم مطالب در باره این موضوع می باشد.

مفهوم شناسی
1- توسل
واژه «تَوَسُّل» بر وزن «تَفَعُّل»(مصطفوی، 1368ش، ج13، ص108) از ماده«وَسَلَ»(راغب اصفهانی، 1412ق، ج1، ص871) است. الْوَسِيلَةِ: هِىَ مَا يُتَقَرَّبُ بِهِ إِلَى الشَّى‏ءِ، وسیله چیزی است که به سبب آن تقرب به چیزی حاصل می شود.(فیومی، 1414ق،ج2،ص660)
ابن منظور معتقد است که توسل، در اصل آن چیزی ست که به وسیله آن به چیزی برسد و به سبب آن مقرب و نزدیک شود و منظور قرب الی الله است.(1414ق، ج11،ص724)
غالب لغت شناسان مانند طریحی (1375، ج5، ص491)، ابن فارس(1404ق، ج6، ص110) و قرشی (1412ق، ج8، ص218) نیز درباره توسل همان معنای پیشین را بیان نموده اند.
توسل در اصطلاح عبارت است از خواستن حقیقی از حقیقت وجودی انسان هایی برگزیده و کامل برای وساطت در امر خیری مربوط به دنیا یا آخرت. (مناقب، 1390ش، ص63)
توسل، وسيله قرار دادن ذات و مقام اولياي الهي براي تقرب به خدا و رسيدن به حاجت است.(جوادی آملی، 1383ش،ص595)
از نظر راغب اصفهانی(همان، ج5، ص455) و علامه طباطبایی (1374ش، ج5، ص535) توسل و تمسک به وسیله، رسیدن به چیزی با رغبت است و حقیقت وسیله به سوی خدا، مراعات راه او با علم و عبادت و پیمودن راه شریعت است و آن، وسیله ارتباطی و اتصال معنوی میان بنده و پروردگار است.
متکلمین نیز در مورد معنای توسل معتقد اند که بنده، چیزی را به پروردگارش تقدیم کند تا آن، وسیله ای به سوی خدا گردد، به منظور اینکه دعای او مورد قبول واقع شود و به اجابت برسد و در نتیجه آن بنده به مطلوب خویش نائل گردد.(سبحانی، 1374ش، ص181)
2- وهابیت
فرقه وهابیت فرقه ای است که افکار آن از شخصی به نام ابن تیمیه سرچشمه گرفته است و با گذشت زمان مدیدی افکارش توسط شخصی به نام محمد ابن عبدالوهاب به عنوان فرقه وهابیت پایه ریزی شد.
احمد بن تيميه حرانى دمشقى در سال 662 ه.ق در منطقه اى به نام حرّان ديده به جهان گشود و در سال 726 ه.ق درزندان دمشق ديده از جهان فرو بست. و از سال 698 به بعد به نشر افكار خود پرداخت وچيزى نگذشت كه آراء وى به وسيله دانشمندان و محققان معاصر خود مورد انتقاد قرار گرفت، مناظرات علما با وى سبب شد كه انديشه هايش، در انزوا قرار گرفته و نتواند حركت چشمگيرى را پديد آورد و افكار وى جز در لابه لاى كتابهاى او و نوشته هاى شاگردش ابن قيم الجوزيه (691 - 751) در جايى به چشم نخورد. امّا با مرور چهار قرن، بار ديگر محيط اسلامى با افكار او روبرو گرديد، زيرا محمد بن عبدالوهاب نجدى به تجديد حيات اين مكتب پرداخت و به اشاعه آن همت گمارد. (سبحانی، 1388ش، ص10)پیروان شیخ عبدالوهّاب، به عنوان فرقه ای مذهبی هستند که احکام قرآن را بنابر استنباط خود اجرا می کنند و بسیاری از شعائر مسلمانان را بدعت و ضلالت می¬دانند و نیز ساختن بُعقه های مجلل بر قبور ائمه و طواف و بوسیدن ضریح و… را روا نمی-دانند.(دهخدا، 1373ش، ج31،ص823)
آثار توسل در مذهب تشیع
توسل به اولیا و بزرگان آثار و برکات بسیاری را در زندگی دنیوی و اخروی انسان به دنبال دارد و در این مجال به برخی از مهمترین آنها پرداخته می¬شود.
آثار دنیوی
با توجه به اسباب و وسائلی که بیان شد اگر انسان در زندگی دنیوی خود وسیله ای از وسائل را نزد خداوند واسطه قرار دهد آثار و نتایجی را به همراه دارد که برخی از آنها عبارتند از:
1ـ کسب عبودیت و تقرب به خداوند
از دیگر آثار مهم توسل به اولیای الهی تقرب به خداوند می باشد. خداوند به صراحت می فرماید برای کسب تقرب در پی وسیله ای باشید.«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ…؛ ای کسانی که در زمره مؤمنین در آمده اید، از خدا پروا داشته باشید، و در جستجوی وسیله ای برای نزدیک شدن به ساحتش برآئید.»(مائده، 35)
انسان با اطاعت خداوند و شناخت امام و تبعیت از او و نیز با ترک گناهان می¬تواند به خداوند تقرب جوید و این همان معنای توسل کردن و وسیله است که هنگام تقرب به چیزی مورد استعمال قرار می گیرد.(فیض کاشانی، 1415، ج2، ص33) امام علی (علیه السلام) نیز در دعای بعد از زوال می¬فرماید:«اَللّهُمَّ … اَتقرّبُ اليكَ بِمُحَمّدٍ عَبدِك وَ رَسولِك و اَتَقَرَّبُ اليكَ بِمَلائِكَتِكَ اَلمُقَرَّبينَ وَ اَنبِيائك المُرسَلين‏؛ خدايا… به تو تقرب جويم به وسيله محمد و بنده و رسول تو، و بتو تقرب جويم بوسيله فرشتگان مقرب درگاهت، و پيامبران مرسل تو»(سماهیجی، 1396ق، ص377) همچنین در مناجات آن حضرت آمده است که : « بِذِمَّةِ الْإِسْلامِ أَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ وَ بِحُرْمَةِ الْقُرْآنِ أَعْتَمِدُ إِلَيْكَ وَ بِحُبِّي النَّبِيَّ و بِحَقَّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ ؛ من به عهد و پيمان دين اسلام بدرگاهت توسل جويم، و بحرمت قرآن (كريم) بر تو تكيه و اعتماد كنم، و بحق محمد و خاندان محمد بدرگاهت تقرب جويم‏.»(همان، ص149)
2ـ استجابت دعا
از آثار مهم توسل آن است که انسان با واسطه قرار دادن معصومین می¬تواند خواسته ها و حاجات خویش را به اجابت نزدیک کند و با فراهم آمدن شرایط استجابت، به مقصودخویش دست یابد. البته توجه به این نکته ضروری است که انسان نباید فقط در زمان گرفتاری ازمعصومین یاد کند و ایشان را فقط واسطه ای برای درمان دردها و حل مشکلات خویش بداند.(لاجوردی، 1391ش، ص25) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و السلّم) می¬فرماید: « خداوند عزوجلّ مى‏گويد: اى بندگان من!آيا اتفاق نيفتاده كه فردى از شما حاجت¬هاى بزرگى بخواهد كه شما آن حوائج را نمى‏دهيد مگر اينكه محبوب ترين خلق نزد شما را حاضر كند و شما به احترام آن شفيع محبوب و دوست داشتنى درخواست¬هاى او را بدهيد؟آگاه باشيد و بدانيد كه با كرامت ترين و برترين خلق نزد من، محمد و برادرش على و پس از آن ائمه هستند، آنانى كه وسيله تقرب به من مى‏باشند. آگاه باشيد كه هر كس حاجت مهمى دارد و مى‏خواهد نفعى به او برسد يا مشكلى برايش پديد آمده و خواهان دفع ضرر آن است، اگر مرا به محمد و آل پاكش بخواند، حاجتش را برآورده مى‏سازم‏.» (ابن فهد حلی، 1407ق، ص163)
امام علی (علیه السلام) نیز ضمن دعا در پیشگاه خداوند عرضه می¬دارد:« اَللّهُمَّ اِنّي اَساَلُكَ وَاَنَّكَ ما تَشاءُ مِنْ أَمْر يَكُونُ، وَ اَتَوجَّهُ اِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ مُحَمَّد نَبِيِّ الرَّحْمَةِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ الطّيّبين الأخيار يا مُحَمَّدُ اِنّي اَتَوَجَّهُ بِكَ اِلَى اللَّهِ رَبِّكَ وَ رَبّي في قَضاءِ حاجَتي؛ خدايا از تو خواهم، و تو چنانى كه هر چه را بخواهى انجام مى‏شود، و بدرگاه تو رو كنم بوسيله پيامبرت محمد- پيامبر رحمت- كه درود خدا بر او و بر خاندان‏ پاك و برگزيده‏اش باد، اى محمد! من بوسيله تو بدرگاه خدا- كه پروردگار تو و پروردگار من است- رو كنم در مورد برآورده شدن حاجتم.»(سماهیجی، همان، ص533)
امام حسن عسکری(علیه السلام) نیز دراین باره می¬فرمایند:«خداوند سبحان می فرماید اگرکسی حاجتی داشته باشد و آن کسی را که در نزد شما محبوب است واسطه قرار دهد شما حاجت او را برآورده می¬کنید.پس بدانید که محبوب ترین مردم و گرامی ترین بندگانم در نزد من،محمد و دوست و ولی ام علی هستند. لذا هر کسی حاجتی از من بخواهد و آن دو و عترتشان را در نزد من واسطه قرار دهند ، درخواست آنان را رد نمی کنم، من چگونه دعای چنین شخصی را رد کنم، در حالیکه دوستم و وصی ام و ولی ام و روحم و نورم و آیات رحمتم و نعمتم را واسطه قرار داده است؟ بدان که آن ها را از نور عظمت خودم آفریدم و آن ها را اهل کرامت و ولایت خودم قرار داده ام. پس هر کسی به واسطه آن ها از من چیزی بخواهد، در حالیکه حق و مقام آن ها را می شناسد، من اجابت دعای آن شخص را بر خود لازم کرده ام و این اجابت،حقی است که بر عهده من قرار دارد.» (حر عاملی، 1409ق، ج7، ص102)
3ـ شکوفایی استعدادها
بی شک توسل به اولیای الهی، سعه ی صدر و مناعت طبع را برای انسان به ارمغان می¬آورد. توسل سبب می-شود فرد از سلوک و ویژگی¬های پیشوایان دین بهره مند شود؛ از سوی دیگر توسل به امامان زمینه ی تقرب به خداوند را فراهم می سازد. اگر در عمل و گفتار و شئون زندگی به ائمه ی اطهار اقتدا کنیم و راه درست را بپیماییم،آنچه خداوند به آن بزرگواران عنایت فرموده است، به ما نیز ارزانی خواهد داشت. بنابراین توجه و توسل به ائمه، انسان را برای دستیابی به کمال و سلامت نفس و شکوفایی استعدادها آماده می¬کند؛ چراکه توجه و توسل،زمینه ساز تعدیل امیال و خواسته¬های انسانی است؛ انسانی که مستعد حرکت در مسیر کمال است.(لاجوردی، همان، ص25)
با نگاهی در زندگی عرفا و علما در می¬یابیم که یکی از مراحل سیر و سلوک و کسب مقامات عالیه خود را توسل می¬دانند.از جمله صفات بزرگ علامه طباطبایی، علاقه فروان او به خاندان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بود و فعالیت¬های شبانه روزی علمی، او را از توسل و عرض ادب به پیشگاه مقام رسالت و ولایت باز نمی¬داشت و موفیقت خویش را مرهون همین توسلات می¬دانست.(جمعی از نویسندگان، 1361ش، ص37)در بیان حالات فیلسوف بزرگ صدرالمتالهین نیز وارد شده است هنگامیکه در کهک اقامت داشت و به بررسی مسائل فلسفی می¬پرداخت، گهگاه از کهک به قم می¬آمد و برای حل مشکلات علمی خود از روح مقدس حضرت معصومه (علیه السلام) استمداد می¬جست. چنین کاری از این این فیلسوف بزرگ اسلامی بعید نیست ،چراکه وقتی حکمای یونان به استخوان های ارسطو اینگونه اعتقاد داشتند و معتقد بودند که آمدن بر سر قبر ارسطو بر عقل و ذکای ایشان می¬افزاید جای تعجب نیست از حکیمی الهی و فیلسوفی امامی که هر گاه مسئله ای علمی برایش مشکل شود، از چند فرسخی قم به قصد تشرف به آستان حضرت معصومه (علیه السلام) که مهبط فیوضات ربانیه و تجلیات سبحانیه است، حرکت کند، برای آنکه علوم بر او افاضه شود و مسائل عمیق و مشکل علمی و فلسفی کشف شود. (مختاری، 1391ش، ص160)
4ـ رهایی از مشکلات
احادیث فراونی براین نکته دلالت دارند که به وسیله اهل بیت پریشانی برطرف و مشکلات حل می¬شود. در زیارت امامان معصوم(علیه السلام) میخوانیم: « يُنَفِّسُ الْهَمَّ وَ يَكْشِفُ الضُّر؛ بوسيله الطاف شما غبار اندوه از دل¬ ها زدوده میشود، و سختى زندگى و بدى حال برطرف می¬گردد.» (ابن بابویه، 1413، ج2، ص615)در زیارت امام حسین (علیه السلام) وارد شده: «بِكُمْ يَكْشِفُ اللَّهُ الْكَرْب؛خداوند به سبب شما گرفتاری¬ها را برطرف می¬کند.»(کلینی، 1407، ج4، ص577)
پیامبران الهی نیز برای حل گرفتاری¬های خود به انوار ائمه (علیه السلام) توسل جسته اند: وقتی آدم مرتکب خطا شد گفت: خدایا از تو درخواست می¬کنم به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین از خطایم درگذر خداوند به واسطه¬ی این دعا او را آمرزید. خداوند در آیه 37 سوره بقره در این¬باره فرموده: «فَتَلَقَّی ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ کلِمَتٍ فَتَاب عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّاب الرَّحِیمُ؛ سپس آدم از پروردگار خود كلماتى دريافت داشت و با آنها توبه كرد وخداوند توبه او را پذيرفت، خداوند تواب و رحيم است.» (حر عاملی، همان، ج7،ص99)حضرت نوح (علیه السلام)، ابراهیم (علیه السلام)، موسی (علیه السلام) (همان، ص100)، عیسی (علیه السلام) (همان، ص103) برای نجات از گرفتاری ها و مشکلات به محمد و آل محمد (صلی الله علیه و آله) متوسل شده اند. امام سجاد (علیه السلام) که در استفاده از پناهگاه دعا الگو و زینت عبادت کنندگان است. با اینکه خود از اهل بیت (علیه السلام) است دردعاهای مختلف خود، محمد و آل او(صلی الله علیه و آله) را واسطه قرارمی¬دهد.(ترخان، 1389ش،صص302-301)به عنوان نمونه دعای چهل و نهم صحیفه سجادیه می¬فرماید: بار خدایا پس من به وسیله منزلت بلند پایه محمد (صلی الله علیه و آله) و مقام گرامی علی (علیه السلام) به سوی تو تقرب می¬طلبم و به سبب آنان به درگاهت رو می¬آورم که مرا از شر و بدی آنچه از شر آن پناه می¬طلبند پناه دهی.
5ـ برطرف شدن بلا و شفا یافتن
یکی دیگر از اثراتی که متوسل شدن به ائمه و اولیای بزرگوار به ارمغان می آورد شفا یافتن بیمار می باشد ، شیعیان به این امر معتقدند که در هنگام بیماری و بلا، به بزرگان دین وپیشوایان معصوم متوسل می¬شوند و شفای بیمار و برطرف شدن شدائد و گرفتاری¬های زندگی را از آنها درخواست می¬کنند .
از آیت الله عبدالکریم حائری یزدی چنین نقل شده: هنگامی که در شهر سامرا مشغول تحصیل علوم دینی بودم، اهالی آن شهر به طور دسته جمعی به بیماری وبا مبتلا شدند و هر روز یکی یا چند تن از آنان جان خود را از دست می دادند. در همان ایام آیت الله فشارکی در جمعی گفت: اگر دستوری برای حل این مشکل صادر کنم، آیا به آن عمل خواهد شد؟! گفت: بنده به شیعیان سامرا دستور می دهم که به مدت ده روز و به طور منظم زیارت عاشورا بخوانند و ثواب آن را هدیه کنند به روح نرجس خاتون، مادر امام زمان (عجّل الله) و دست به دامان او شوند تا نزد فرزندش شفاعت ما را بکند و ایشان از خداوند متعال بخواهند شفاعت این امت را بکند. بنده تضمین می کنم هر کس زیارت عاشورا بخواند و این کار را بکند به بیماری وبا دچار نخواهد شد. شیعیان هم که احساس خطر می کردند فورا اجرای این دستور را آغاز کرده و خواندن زیارت عاشورا را آغاز کردند. واقعا هم وعده آیت الله فشارکی عملی شد و مرگ و میر شیعیان به دلیل بیماری وبا به طور کامل متوقف شد.(مختاری، همان، صص167-166)همچنین در احوالات آيه الله گلپايگاني وارد شده است که ايشان به بيماري سختي مبتلا مي‎شوند كه تشخيص پزشكان در ايران، سرطان اثني عشر و يا لوزالمعده بود و ايشان را براي عمل جراحي به انگلستان مي‎برند. در همان شب اوّل كه ايشان در بيمارستان بستري مي‎گردند، چنانچه روش ايشان در مشكلات سخت، توسّل به معصومين (عليهم السلام) بوده، به محضر ولي عصر(عجل الله) متوسّل مي‎شوند. صبح وقتي پزشك ايراني همراه ايشان، به سراغ معظم له مي¬آيد، می¬ فرمايند: به پزشكان بگوئيد: فعلا دست نگه دارند و معاينه مجدّد بشود. وقتي علّت را جويا مي شوند مي فرمايد:« آقا امام عصر(عجل الله) فرمودند كه من شفا پيدا كرده ام» و آزمايشات مجدّد نشان مي‎دهد اثري از سرطان در وجود ايشان نيست. (صمدی، 1381ش، ص39)
6ـ در امان بودن از شیطان
از دیگر اثرات توسل را می¬¬توان دور شدن از شیطان دانست همان طوری که امام علی (علیه السلام) در تفسیر آیه 42 سوره حجر می¬فرماید: « اِنَّ عِبادي لَيْسَ لَکَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوينَ؛ همانا بندگان مرا، توبر آنها تسلطی نداری، جز گمراهانی که تو را پیروی کنند» فرمودند: تسلط نداشتن شیطان بر شیعه به این معنی است که او قدرت ندارد شیعیان را از دین حق خود خارج سازد یا اینکه شیعیان می توانند با پناه بردن و توسل به خداوند شیطان را از خود دفع نمایند.(مجلسی، 1403، ج65، ص52)
7ـ جلب نعمات مادی
در آموزه های دینی ما از دیگر اثراتی که برای توسلقائل شده اند، رسیدن به نعمت¬های دنیوی است. چنانچه در مورد آيه الله مرعشي نجفي نقل شده است که ايشان ارادت ويژه‎اي به خاندان پيامبر(صلی الله علیه وآله) و همينطور زيارت حضرت معصومه (سلام الله علیها) داشتند و موقعی که براي تهيه جهیزيه دخترشان، دست تنگ بوده ‎اند؛ به حضرت معصومه (سلام الله علیها) متوسّل مي‎شوند و چيزي نمي‎گذرد كه حاجت ايشان بر‎آورده شده و جهیزيه دخترشان فراهم مي‎گردد.(صمدی، همان،ص35)
آنچه بیان شد برخی از مهمترین آثار دنیوی توسل بود؛گرچه ممکن است آثار فراوان دیگری را نیز برای آن برشمرد.
آثار اخروی
متوسل شدن به بزرگان و اولیای الهی علاوه بر جلب آثار دنیوی، اثرات اخروی نیز به دنبال دارد که به برخی از آنها در ذیل اشاره می¬شود:
1ـ آمرزش گناهان
از مهم ترین آثار توسل آمرزش گناهان است که در جذب برکات و رهایی از مشکلات و سختی ها و تنگناها نقش مهمی دارد. بسیاری از مشکلات وسختی های دنیوی و اخروی به واسطه ی گناهانی است که انسانها مرتکب می شوند؛ بنابراین برای رهایی از گناه باید توبه کرد.یعنی در صورت گناه کردن حتماً باید توبه کرد. توسل عاملی است که در توبه را به روی فرد و جامعه می گشاید و رحمت الهی را متوجه انسان ها می¬کند. (لاجوردی، همان،ص24)
قرآن درباره واسطه قرار دادن رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)برای مغفرت گناهان می فرماید : «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيم؛ اگر آنان هنگامی که به خود ستم کردند (از راه خود برگشته و) نزد تو می¬آمدند و از خداوند مغفرت می¬خواستند و پیامبر هم برای آنان استغفار می¬کرد قطعا خداوند را توبه پذیر و مهربان می¬یافتند.»(نساء، 64) برادران یوسف نیز برای آمرزش گناهان خود پدرشان یعقوب را واسطه قرار داده بودند. (یوسف، 98و97)و یعقوب خواسته فرزندانش را رد نکرد و به آن ها نفرمود چرا خودتان مستقیما به سراغ خداوند نمی¬روید، و به من متوسل می¬شوید. (ترخان، همان، ص310)
امام صادق (علیه السلام) نیز در این باره می¬فرمایند: روز قیامت پس از آنکه بهشتیان به بهشت و دوزخیان به دوزخ مسکن یابند ، بنده ای هفتاد خریف در میانش بماند ، هر خریف هفتاد سال است ، سپس به خدا رو می کند و می گوید: « یَا رَبّ اَسئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ لَمَّا رَحِمْتَنِی » خدا به جبرئیل فرمان می دهد او را از جهنم بیرون آورد. آنگاه خدا می¬فرماید: آگاه باش! به عزت و جلالم سوگند، اگر نبودند کسانی که مرا به حقشان قسم دادی ، هر آینه بر خواریت در آتش می¬افزودم، ولی به خودم حتم کردم هر بنده ای مرا به حق محمد و اهل بیتش قسم دهد و سعادت خویش را از من بخواهد، او را بیامرزم و از گناهی که بین من و اوست، درگذرم. اینک تو را آمرزیدم و از گناهت در گذشتم آنگاه او را به بهشت می¬برند.(ابن بابویه، 1376ش، ص672)
2ـ نیل به فلاح و رستگاری
انسان مؤمن با توسل به معصومین گناهان را از وجودش می¬زداید و در مسیر بندگی و عبودیت خداوند گام می¬نهد. همچنین از طریق آن بزرگان،به معرفت توحیدی و شناخت صحیح دست می¬یابند و بی گمان این گونه است که به رستگاری نایل خواهد شد.(لاجوردی، همان، ص26)خداوند در قرآن بعد از آنکه انسان را به تمسک جویی به وسیله ای سفارش می کند در پایان می فرماید: شاید شما رستگار شوید:«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ وَ جاهِدُوا في‏ سَبيلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی که در زمره ی مؤمنین در آمده اید، از خدا پروا داشته باشید، و در جستجوی وسیله ای برای نزدیک شدن به ساحتش که همان عبودیت و به دنبالش علم و عمل است برآئید و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگارگردید» (مائده، 35) و رستگارى در صورتى صادق است كه هيچ نوع گرفتارى و عقوبت و عذاب از حين موت تا قيامت براى آنها نباشد، (طیب، 1378ش، ج3، ص308)و این فلاح همان رسیدن به خداوند و مشمول کرامت او شدن است.(فیض کاشانی، همان،ج2، ص33)چنانچه امام باقر (علیه السلام) نیز در این باره می¬فرماید: « مَنْ دَعَا اللَّهَ بِنَا أَفْلَحَ، وَ مَنْ دَعَاهُ بِغَيْرِنَا هَلَكَ وَ اسْتَهْلَكَ؛ هر کس خدا را به واسطه ی ما فرا خواند،رستگار شد، و هر کس او را به واسطه ی غیر از ماخواند، نابود شد و نابود ساخت.»(طوسی، 1411، ص172)
با توجه به مطالب مذکور می¬توان گفت که توسل به اولیای الهی آثاری در زندگی دنیوی انسان، چون کسب عبودیت و تقرب به خداوند، استجابت دعا، شکوفایی استعدادها، رهایی از مشکلات، برطرف شدن بلا و شفا یافتن از بیماری، در امان بودن از شیطان، جلب نعمات مادی را به همراه دارد ودر آخرت نیز موجب آمرزش گناهان و نیل به فلاح و رستگاری می¬گردد.
آثار توسل از منظر وهابیت
فرقه وهابیت معتقد است که درخواست حاجت و استغاثه و توسل از پیامبر و پیشوایان معصوم وبزرگان دین در حیات برزخی، آثاری را به دنبال دارد که در این قسمت به برخی از آنان پرداخته می¬شود:
1ـ شرک
نخستين واژه مهمّى كه وهّابيان در آن گرفتار اشتباه و خطا شده و بر اثر آن فتواى اباحه خون و مال و نواميس بسيارى از مسلمين را صادر كرده‏اند واژه «شرك» و «مشرك» است. شرك در لغت عرب به معنى شركت در چيزى است و شريك، همان همتا و همطراز است.(مکارم شیرازی، 1386ش، ص88)
وهابیان به پیروی از ابن تیمیه، توحید را در دو نوع منحصر می دانند: توحید ربوبی و توحید الوهی .
به نظر آنان، توحید در عبادت یکی از مراتب توحید است. یعنی عبادت و پرستش مخصوص خداست؛ آنان در تعریف توحید عبادی می¬گویند: «توحید عبادی، عبارت است از منحصر دانستن خداوند سبحان به عبادت»و در تعریف عبادت می¬گویند: «عبادت، نهایت خضوع و خاکساری است و این کلمه تنها در مورد خضوع برای خداوند به کار می¬رود» با این تعریف، از منظر آنان، دایره شرک بسیار گسترده است. بنابراین آنان هرگونه توسل، شفاعت از پیامبران و اولیا را شرک می¬شمارند و به معنای اصطلاحی عبادت یعنی اعتقاد به اولوهیت و ربوبیت، کاری ندارند.اساسی ترین تفاوت میان وهابیت و دیگر فرقه های اسلامی از جمله شیعیان در مسئله توحید عبادی است، این در حالی ست که شیعیان نیت در عمل را شرط درستی و نادرستی آن می شمارند و اگر کرنش در دایره اعتقاد به الوهیت و استقلال نباشد، شرک نیست، بلکه نوعی تعظیم و تکریم است.(شیخانی،1390ش، صص11-10)
فرقه وهابیت معیارهایی را برای شرک قائل هستند :
الف) خواندن غیر خدا شرک است؛ از منظر ابن تیمیه و وهابیان، هر گونه دعا و ندای غیر خدا شرک است.
ابن تیمیه می گوید: «درخواست دعا از ملائکه و انبیاء در عالَم برزخ و سؤال نمودن از آن ها و پناه بردن به آنان جایز نیست.» (ابن تیمیه،1426، ج1، ص172)او شرک را به دو نوع تقسیم کرده است:
1) شرک الوهیت: شریک قائل شدن برای ذات خداوند در عبادت و محبت و…
2) شرک ربوبیت: شریک قائل شدن برای خداوند در مالکیت و پروردگار بودن او در جهان هستی. (مناقب، همان، ص152)
ب)اثرگذاری مرگ در تحقق شرک: از نظر وهابیان یکی از انواع شرک، طلب حاجت و استغاثه به ارواح میت و نیز توجه به آن هاست.(آل شیخ، 1377ق، ج1، ص168)
عبدالعزیز بن باز عقیده دارد که یاری خواستن از زندگان، چه به گونه شفاهی و چه به صورت کتبی و… به شرطی که وی قادر به انجام آن باشد، جایز است، ولی درخواست کمک از ارواح اموات و شکوه نمودن نزد ایشان،حتی پیامبران جایز نیست، زیرا رابطه میت با این جهان قطع شده است.(1420، ج7، صص412-411)
ج)اعتقاد به سلطه غیبی برای غیر خدا: عبدالعزیز در پاسخ به این پرسش که استغاثه، طلب شفاعت ، توسل و…، از میت چه حکمی دارد، می گوید: درخواست دعا از اموات و بت ها و سنگ ها و دیگر مخلوقات و استغاثه به آن ها و یاری خواستن از ایشان ، همگی از جمله شرک اکبر است.(همان، ص428)
عبدالوهاب نیز در کتاب خود می گوید: اگر كسى در تمام شب و روز خدا را عبادت كند، آنگاه نزد قبر پيامبر و يا ولىّ خدا، آنان را بخواند و حاجتى بطلبد، در واقع دو معبود براى خود برگزيده، و گواهى نداده است كه معبودى جز خداى يگانه نيست.(ابن عبدالوهاب، بیتا، ج6، ص166)
2ـ بدعت
بدعت از دیگر موضوعاتی است که وهابیان به آن پرداخته اند. هر عقیده یا عملی که بر پایه قرآن، سنت یا عمل صحابه پیامبر بنا نشده باشد، بدعت نام دارد. محمد بن عبدالوهاب تمامی صور بدعت را رد کرده است. وی اعمالی چون توسل، برگزاری جشن برای میلاد پیامبر و بسیاری از اعمال دیگر را بدعت می شمرد و در این باره به آیه 21 سوره احزاب استنادکرده: « لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا؛ مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود ، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می کنند.»و بیان می کند که این آیه بر همه مسلمانان واجب می کند که جمیع عقاید و اعمالشان را از قرآن و سنت پیامبر برگیرند. (دیوسالار، 1385ش، ش192، ص15)همچنين به نظر وى مسلمان واقعى كسى است كه نه تنها خود به اولياى الهى توسّل نجويد، بلكه بايد از چنين افرادى برائت جويد و آنان را كافر بداند(مکارم شیرازی، 1389ش، ص9)و اسلام کسی صحیح نیست مگر بعد از کافر شمردن و بيزارى جستن و برائت از كسانى كه بواسطه صالحان به خدا تقرّب مى‏جويند.(ابن عبدالوهاب، همان،ص188)
شیخ عبدالعزیز بن باز در این باره میگوید:
«توسل به جاه یا برکت یا حقّ فلان شخص بدعت است ولی شرك نیست، لذا اگر کسی بگوید: خدایا! از تو میخواهم به جاه انبیا وفلان ولیّ ات، یا به حقّ فلان عبدت، یا به حقّ یا برکتِ فلان شخص، این جایز نیست، بلکه از بدعتها و وسایل شرك است؛ زیرا از پیامبر (صلی الله علیه و آله) وصحابه نرسیده است، لذا بدعت میباشد..» (1420، ج7، ص315)
شورای فتوای وهابیان در جواب سوالی از توسل می گویند: توسل به ذات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و غیرِ او از انبیا و صالحین و همچنین توسل به مقام پیامبر (صلی الله علیه و آله) جایز نیست، زیرا این بدعت است و چنین چیزی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اصحابش نقل نشده است.بنابراین وهابیان به عنوان مخالفان توسل، این عمل را بدعت می دانند و معتقدند این عمل در دین اسلام نبوده و مسلمانان صدر اسلام هم این کار را انجام نمی¬دادند.(ابن باز، 1419، ج7،ص265)
3ـ اباحه خون و مال
از حکم هایی که وهابیان در مورد متوسلین می دهند حلال شمردن خون و مال مسلمانان است.آنان معتقدند کسانی كه به ملائكه، پيامبران و اولياى خدا، توسّل مى‏كنند و آنان را شفيع خود قرار مى‏دهند و به‏وسيله آنان به خداوند تقرّب مى‏جويند، خونشان حلال و اموال آنان مباح است؛(ابن عبدالوهاب،همان، ص154)و در این باره به دروغ می گویند که همه مذاهب اجماع دارند! بر اينكه هر كس بين خود و خداوند واسطه‏اى را قرار دهد و ایشان را بخواند، همانا او كافر مرتدّ است و مال و خونش حلال است‏.(همان، ج6، ص147)
4ـ حرمت ازدواج
بعضى از مفتيان سعودى در حالى كه ازدواج با زنان اهل كتاب را مجاز مى‏دانند،(اللجنه الدائمه للبحوث العلمیه و الافتاء، 1424، ج18، ص315) اما ازدواج با شيعيان را مجاز نمى‏دانند و در علّت آن‏آورده اند که شيعه اهل بيت را مى‏خواند و به آنان توسّل مى‏جويد و اين بزرگ‏ترين شرك است‏.(همان، ص299)آنان در پاسخ استفتاى ديگرى نوشته‏اند:اگر آن‏گونه كه گفته مى‏شود؛ آنان على و حسن و حسين را بخوانند و مثلًا يا على و يا حسن و يا حسين بگويند؛ مشرك اند و از ملّت و آئين اسلام خارج مى‏شوند و ازدواج با آنان حرام است، نه مى‏توان به آنان زن داد و نه از آنان زن گرفت و ذبيحه آنان نيز حلال نيست.(همان،ج2،ص373)

نتیجه
توسل به پیشوایان و بزرگان درگاه الهی از جمله مسائل اعتقادی مسلمانان به خصوص شیعیان است که برای کسب کمالات مادی و معنوی و تقرب به خداوند و نیز در فراز و نشیب های زندگی خود اولیای الهی را نزد خداوند واسطه قرار می دهند تا به حرمت این بزرگواران خداوند آن را در نیل به خواسته هایشان یاری نماید از آنجایی که این مسأله میان مذهب تشیع و فرقه وهابیت مورد اختلاف واقع شده آثار اخذ شده از توسل نیز با توجه به خاستگاه هر کدام از این دو گروه متفاوت است آن چنان که در آیات و وروایات و سیره اهل بیت و بزرگان دین وارد شده در نزد شیعیان توسل هم آثار دنیوی دارد به گونه ای که موجب تقرب بنده به خداوند و استجابت دعاهایش، شکوفایی استعدادها، رهایی از مشکلات، برطرف شدن بلا و شفا یافتن از بیماری، در امان بودن از شیطان و جلب نعمات مادی می گردد. و هم اخروی، که آمرزش گناهان بنده و نیل به فلاح و رستگاری او را به ارمغان می آورد. در مقابل، فرقه وهابیت آن چنان که در فتوا ها و بیاناتشان وارد شده توسل به این معنا که سایر مسلمین آن را قبول دارند را نمی پذیرند و آن را شرک می پندارد و توسل کننده را مشرک می دانند . علاوه بر شرک که به عنوان مهم ترین اثر توسل می¬دانند این عمل را بدعت می¬شمارند و خون و مال توسل کننده را حلال و ازدواج با او را حرام می دانند.

منابع و مآخذ
قرآن مجید
نهج البلاغه
1. ابن بابویه، محمد بن علی(1376). الامالی الصدوق(چاپ ششم). تهران: کتابچی
2. ابن بابویه، محمد بن علی(1413). من لا يحضره الفقيه(چاپ دوم). ج‏2، قم: انتشارات اسلامى جامعه مدرسين
3. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم(1426). مجموعه فتاوی(چاپ سوم). ج1، مصر: دار الوفاء
4. ابن عبدالوهاب، محمد(بیتا). مجموعه مولفات محمد بن عبدالوهاب، ج 6، ریاض: جامعه الامام محمد بن سعود
5. ابن فارس، احمد بن فارس(1404). معجم مقاییس اللغه، ج6، قم: مکتب الاعلام الاسلامی
6. ابن فهد حلى، احمد بن محمد(1407). عدة الداعي و نجاح الساعي، بیروت: دار الكتب الإسلامی
7. ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو(1419). تفسیر القرآن العظیم، ج3، بیروت: دارالکتب العلمیه
8. ابن منظور، محمد بن مکرم(1414). لسان العرب(چاپ سوم). ج11، بیروت: دارصادر
9. ابن¬باز، عبدالله بن عبدالعزیز(1419). البدع و المحدثات و ما لا اصل له(چاپ دوم). ریاض: داربن الخریه
10. ————–(1420). مجموعه مقالات و فتاوای متنوعه‌، ج7، الریاض:الرئاسه البحوث العلمیه والافتاء
11. آل شیخ، عبدالرحمن بن حسن(1377). فتح المجید فی شرح کتاب التوحید(چاپ هفتم). ج1، القاهرة: مطبعة السنة المحمديه
12. ترخان، قاسم(1389). مهر ماه، قم: چلچراغ
13. جمعی از نویسندگان(1361) یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبائی، قم: شفق
14. جوادی آملی، عبدالله(1383). توحيد در قرآن، قم: نشر اسراء
15. حر عاملى، محمد بن حسن(1409). وسائل الشيعة، ج‏7، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام
16. دهخدا، علی اکبر(1373). لغت نامه دهخدا، ج31، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران
17. راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412). مفردات الالفاظ القرآن، ج51، بیروت: دارالقلم
18. سبحانی، جعفر(1388). وهابیت مبانی فکری و کارنامه عملی، قم: موسسه امام صادق علیه السلام
19. سماهيجى، عبد الله بن صالح(1396). الصحيفة العلوية و التحفة المرتضوية(چاپ سوم). تهران: انتشارات اسلامى
20. شیخانی، علی باقر؛ اسحاقی، سید حسین(1390). پاسخ به پرسش ها و شبهات وهابیت، قم: مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما
21. صمدي، سيد محمد حسين(1381). تجلی عشق و عرفان، بیجا: انتشارات نجباء
22. طباطبایی، سید محمد حسین(1374). المیزان فی تفسیر القرآن(چاپ پنجم). سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 5، قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین
23. طریحی، فخرالدین بن محمد(1375). مجمع البحرین(چاپ سوم). ج5، تهران: مرتضوی
24. طوسی، محمد بن حسن(1411). مصباح المجتهد، بیروت: مدرسه فقه الشیعه
25. طیب، سید عبدالحسین(1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن(چاپ دوم). ج3،تهران: انتشارات اسلام
26. على بن الحسينعليه السلام(1375).الصحيفة السجادية، عبدالمحمد آيتى. چاپ دوم. تهران: سروش
27. فیومی، احمد بن محمد(1414). المصباح المنیر(چاپ دوم). ج2، قم: دارالهجره
28. فيض كاشانى، ملا محسن‏(1415). تفسير الصافى(چاپ دوم‏). ج 2، ‏ تهران‏: انتشارات الصدر
29. قرشی بنایی، علی اکبر(1412). قاموس قرآن(چاپ ششم). ج7، تهران: دارالکتب الاسلامی
30. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق(1407). الكافي(چاپ چهارم). ج‏4، تهران: دار الكتب الإسلامية
31. لاجوردی، عباس(1391). اثر توسل در زندگی، مشهد: قدس رضوی
32. اللجنه الدائمه للبحوث العلمیه و الافتاء(1424). فتاوی اللجنه الدائمه، احمد بن عبدالرزاق الدویش، ج2و18، ریاض: دارالمویّد
33. مجلسى، محمد باقر(1403). بحار الأنوار(چاپ دوم). ج65، بيروت: دار إحياء التراث العربي
34. مجید، دیوسالار(1385). باورهای فطرت ستیز، پگاه حوزه ،ش 192
35. مختاری، رضا(1391). سیمای فرزانگان(چاپ بیست و دوم). قم: بوستان کتاب
36. مصطفوی، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،ج13، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
37. مکارم شیرازی، ناصر(1386). وهابیت بر سر دوراهی(چاپ نهم). قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب
38. مکارم شیرازی، ناصر(1389). توسل توحید یا شرک؟ ، قم: انتشارات امام علی بن ابیطالب
39. مناقب، سید مصطفی(1390). توسل به اهل بیت از نگاه قرآن و سنت، قم: بوستان کتاب

انوار الملكوت فی شرح الیاقوت

مؤلف:
علامه حلی (م 726 ق)

معرفی اجمالی كتاب
این كتاب شرحی بر كتاب الیاقوت نوبختی است و در میان كتب علامه از شهرت بیشتری برخوردار است. علامه در سال 684 ق نوشتن این كتاب را به پایان برده است. كتاب الیاقوت از قدیمی ترین كتب كلامی شیعه است. علامه حلی در مقدمه شرح خود نام مصنف كتاب را ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت ذكر كرده و افندی نام او را اسماعیل بن اسحاق بن ابوسهل بن نوبخت دانسته است.
علامه در این كتاب در اغلب موارد، عقاید نوبختی را پذیرفته و آنها را تقویت می كند و تنها در موارد معدودی با نوبختی اختلاف نظر دارد; مثلاً در این مسئله كه عالم ابدی نیست، دلیل نوبختی را كافی ندانسته و خود دلیل دیگری می آورد و یا این سخن را كه وجود را عین ماهیت می داند، نمی پذیرد..
نیز این کتاب توسط خواهر زاده مولف, عمید الدین عبدالمطلب بن نجم الدین ابوالفوارس حلی شرح شده است

اللوامع الالهیّه فی المباحث الكلامیه

مؤلّف: مقداد بن عبدالله بن محمد بن حسین محمد حلی معروف به فاضل مقداد (826 هـ.

معرفی اجمالی كتاب:
كتاب اللوامع الالهیّه كتابی دینی, علمی و كلامی است و از گنجینه های علمی شیعه محسوب می شود. مؤلّف در این كتاب مذاهب باطله را مورد نقد قرار داده و آنها را با دلیل ردّ كرده و عقائد حقّه شیعه و اسلام را با روش علمی و تحقیقی اثبات می كند. این كتاب در نظم و سبك بحث عالی بوده و برای آشنایی با اصول حقّه اسلام و شیعه، عقاید باطل مذاهب و حتی ادیان دیگر، كتاب مناسب و پر فایده ای می باشد.
كتاب حاضر در دوازده لامع تنظیم و هر لامع به چند بحث یا مسلك تقسیم شده است.
لامع اوّل در مباحث نظری، لامع دوّم در تقسیم علوم، لامع سوّم در وجوب، امتناع، امكان، قدم و حدوث، لامع چهارم در ماهیّت و لواحق آن، لامع پنجم در تقسیم ممكنات، لامع ششم در حدوث عالم، لامع هفتم در وجود صانع تعالی و احكام وجود، لامع هشتم، در صفات خداوند، لامع نهم در افعال، لامع دهم در نبوت، لامع یازدهم در امامت، و لامع دوازدهم در حشر و جزاء بحث كرده است.
در این كتاب مباحث فلسفی نیز مورد بحث قرار گرفته است. ولی به جهت اینكه مباحث كلامی زیاد بوده و مؤلّف مباحث فلسفی را برای فهم بیشتر مباحث كلامی آورده است، از این رو این كتاب در بخش كتاب های كلامی آورده شد. خود مؤلّف و بزرگان علم كلام هم این كتاب را كتاب كلامی معرفی كرده اند. این كتاب با حجم كم به مباحث مهم زیادی پرداخته است.
مؤلّف در مقدمه كتاب در خصوص علم كلام توضیح داده است و آیت الله شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی (ره) كه این كتاب را تحقیق كرده است. زندگی نامه مؤلّف را از ابعاد مختلف در مقدمه آورده است.

شرح باب حادی عشر

مؤلف: مقداد بن عبدالله بن محمد بن حسین محمد حلی سُیُوری مشهور به فاضل مقداد (م 826 ق)

معرفی اجمالی كتاب:
این كتاب در اصول عقاید شیعه است و در شرح كتاب باب حادی عشر، تألیف علامه حلی نوشته شده است. علما و متكلمان شروح فراوانی بر این كتاب مختصر نوشته اند. از میان آن شروح، شرح فاضل مقداد بیشتر از دیگر شروح، نظر علما را جلب كرده و سالیان متمادی است كه جزء متون درسی حوزه های علمیه تشیع می باشد. و با اینكه كتاب مختصر است، اما مؤلف اصول پنج گانه مذهب را به صورت نو، اجمال و آمیخته با استدلال و برهان قوی تبیین فرموده و در آخر كتاب بحث مختصری در باب توبه و امر به معروف آورده است. كتاب شرح باب حادی عشر شامل مقدمات و نه فصل است كه فصل اول در توحید، فصل دوم و سوم در صفات ثبوتیه و سلبیه، فصل چهارم تا هفتم در عدل، نبوت، امامت و معاد و دو فصل دیگر به توبه و امر به معروف اختصاص دارد.
فاضل مقداد در وجه تسمیه كتاب به باب حادی عشر چنین آورده است: «این کتاب باب حادی عشر نامیده شد; برای اینكه مصنف (علامه حلی)، كتاب مصباح المجتهد شیخ طوسی را ـ كه در عبادات و ادعیه است ـ خلاصه كرد و آن مختصر را به نام منهاج الصلاح فی المختصر المصباح در ده باب تنظیم كرد و بعد این باب را كه در اصول عقاید شیعه است، بدان افزود كه به باب حادی عشر (باب یازدهم) مشهور شد.
این شرح از طرف مولف به النافع یوم الحشر, نامگذاری شده ولی به مرور زمان به شرح باب حادی عشر مشهور شده است. این کتاب به وسیله حاج میرزا محمد علی حسینی شهرستانی(1344 ه.ق) با نام الجامع فی ترجمه النافع, به فارسی ترجمه شده است و هر سه کتاب یعنی باب حادی عشر و شرح آن به همراه ترجمه فارسی, یکجا به چاپ رسیده است.

حدیقه الشیعه

مؤلف: احمدبن محمد معروف به مقدس اردبیلی (م993 هـ . ق)

معرفی اجمالی كتاب
كتاب حاضر در اقوال و مباحث مربوط به ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ می باشد. از كلمات علماء و قرائن چنین استنباط می شود كه این كتاب در دو جلد بوده كه جلد اوّل آن در خصوص پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ بوده ولی متأسفانه امروزه نسخه آن در دسترس نمی باشد. از این رو این كتاب جلد دوم حدیقه الشیعه می باشد. در این كتاب به مناسبت گسترش مكتب فقه جعفری به مذهب تصوف و عقاید و فرقه های منشعب از تصوّف پرداخته و بحث جامع و خوبی را انجام می دهد. در این كتاب مؤلف بحث را با امامت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ و حوادث و اتفاقات و آیات دلالت كننده به فضیلت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ و دیگر ائمه ـ علیهم السّلام ـ شروع و به مطاعن ابوبكر، عمر، عثمان، معاویه، یزیدبن معاویه، طلحه و زبیر، ابوموسی اشعری، عایشه، حفصه و عده ای دیگر اشاره كرده است.
مؤلف در بخش مربوط به امام زمان ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ به علائم ظهور و مباحث مربوط به آن حضرت پرداخته و در خاتمه به عقاید اشاعره و معتزله و افضلیت ائمه ـ علیهم السلام ـ به جمیع خلائق و تقدم مذهب شیعه پرداخته است.
این كتاب در خصوص زندگانی ائمه و شناخت عقائد و فضائل آنها و فرقه های صوفیه و مباحث دیگر كتاب جامع و خوبی می باشد.

اصول دین

مؤلف: احمد بن محمد مقدس اردبیلی (م 993 ق)

معرفی اجمالی كتاب
مؤلف در این اثر به اثبات اصول مذهب شیعه پرداخته است. وی در هر فصل با دلایل عقلی، اصول دین را اثبات کرده. سپس آیات و احادیثی را در تأیید آن ارائه می نماید. در باب نخست در پی اثبات واجب الوجود، تفسیر مختصری از حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه» را ارائه و بعد از آن ضرورت وجود و امامت را به اثبات رسانده است. اثبات امامت امام علی(علیه السلام)، عدم لیاقت خلفا و اثبات معاد از دیگر مطالب مهم این كتاب می باشد
گوهر مراد

مؤلف: عبدالرزاق بن علی بن حسین لاهیجی قمی (م 1072 ق)

تألیفات
شوارق الالهام فی شرح تجرید الكلام، شرح هیاكل النور، رساله فی حدوث العالم، حاشیه بر حاشیه حكیم خفری بر الهیات شرح تجرید، حاشیه بر شرح اشارات، الكلمات الطیبه
کتاب حاضر که از کتاب های خوب و جامع در مباحث کلامی و فلسفی می باشد که در سه مقاله و هر مقاله در چند باب و هر باب در چند فصل تنظیم شده است. اهم موضوعات بحث شده در این کتاب بدین شرح می باشد.
مقاله اول در علم خودشناسی مقاله دوم در علم خداشناسی و مقاله سوم در فرمان خداشناسی بحث کرده است. در پایان کتاب مولف در ضمن یک خاتمه و دو مقصد به بحث سلوک باطن که در دو طریق یعنی طریقه حکمت و طریقه شرع اشاره کرده است.

اعتقادات

مؤلف: محمد باقر بن محمدتقی مجلسی (م 1111 )

زندگینامه و اظهار نظرها:
مرحوم مجلسی در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. وی دارای چنان شهرتی در علوم مختلف اسلامی است كه محتاج هیچ بیان و توضیحی نمی باشد. علامه مجلسی از جمله بزرگانی است كه از جامعیت خاصی برخوردار بود. او در علوم مختلف مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد بوده كه نگاهی اجمالی به مجموعه عظیم بحارالانوار این نكته را به خوبی آشكار می سازد. تبحّر در این علوم، در كنار آشنایی با علوم عقلی همچون: فلسفه، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب و علوم غریبه از او شخصیتی ممتاز و بی نظیر ساخت. به طوری که برخی علامه مجلسی را در طول تاریخ اسلامی از حیث جامعیت بی نظیر دانسته اند. شاگرد گرانقدر او، سید نعمت الله جزائری، در مورد استاد خود گفته است: «علامه هیچ گاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام می داد.
گفته اند كه علامه روشی معتدل بین اخباری و اصولی داشت. او در عین اینكه محدث بزرگی بود، ولی به علوم عقلی هم توجه خاصی داشته است. علامه مجلسی در سال 1098 از سوی شاه سلیمان صفوی به سمت شیخ الاسلام اصفهان منسوب گردید.. شیخ الاسلام، بالاترین و مهم ترین منصب دینی و اجرایی در آن عصر بود

تألیفات
وی بیش از یكصد كتاب به زبان فارسی و عربی نوشته كه تنها یك عنوان آن بحارالانوار می باشد. برخی دیگر از تألیفات وی عبارت اند از: مرآه العقول، ملاذ الاخیار، الفرائد الطریقه، شرح اربعین حدیث، حق الیقین، زاد المعاد، تحفه الزائر، عین الحیاه، صراط النجاه، حلیه المتقین، حیاه القلوب، مشكاه الانوار، جلاء العیون، توقیعات امام عصر و … .

معرفی اجمالی كتاب
علامه مجلسی در این رساله با استناد به آیات قرآن كریم و روایات معصومان(علیهم السلام)درصدد نشان دادن راههای نجات و رستگاری انسان برآمده است. اصل این كتاب، به عربی است و تاریخ نگارش آن در سال 1087 ق، پس از نگارش بحارالانوار، بوده و متشكل از دو بخش است: در بخش اول، مبحث اصول عقاید شیعه مورد بررسی قرار گرفته و در بخش دوم، درباره وظایف عبادی مؤمنان بحث شده است.

حق الیقین اصول دین و معارف

مؤلف: محمد باقر بن محمد تقی مجلسی (م 1111 ق)

معرفی اجمالی كتاب:
این كتاب دوره كامل مباحث اصول دین و ضروریات مذهب شیعه را دربردارد. روش مؤلف در اثبات مطالب، روش كلامی شیعه است كه آن آمیزه ای است از استدلال به آیات قرآن و روایات معصومان(علیهم السلام). مولف بحث در توحید و نبوت را به صورت كوتاه انجام داده است; ولی در مورد امامت به تفصیل سخن به میان آمده و با بررسی مسئله غدیرخم و ادله امامت، به تفصیل به اثبات امامت ائمه دوازده گانه پرداخته شده است. در مرحله بعد، به تفصیل از معاد و رجعت سخن به میان آمده است. معانی اسلام، كفر، ارتداد، انواع گناه و توبه پایان بخش مباحث كتاب است.

أنیس الموحدین

مولف: محمد مهدی نراقی (م 1209 ه.ق)

معرفی اجمالی كتاب
این كتاب دارای پنج باب می باشد كه مباحث ذیل را مورد بحث و بررسی قرار داده است: باب اول در اثبات صانع، باب دوم در صفات باری تعالی، باب سوم نبوت حضرت محمد ـ صلی الله علیه وآله ـ، باب چهارم اختلاف در امامت، باب پنجم در حقیقت معاد.
این كتاب كه به فارسی نگارش یافته، مباحث اعتقادی را با شیوه ای روان تألیف كرده و در آن آرای حكما و متكلمان را به همراه آیات و روایات مورد بحث و قرار داده است. مؤلف در این كتاب شبهات رایج زمان خود را مطرح و به آنها پاسخ داده است.

عبقات الانوار

مؤلف: میر حامد حسین هندی (م 1306 ق)

معرفی اجمالی کتاب
عبقات الانوار نوشته میر حامد حسین هندی است که به انگیزه پاسخگویی به نویسنده ای جاهل و مغرض و برای اثبات امامت ائمه ـ علیهم السلام ـ تألیف یافته است. اما مجموعه آن دائره المعارف بزرگی است آکنده از مسائل اعتقادی، تاریخی، رجالی، روایی و … . مؤلف پس از ذکر حدیث مورد استدلال، طرق مختلف روایت را آورده است. آنگاه بر اساس اظهار نظرهای علمای دانش رجال، به تفصیل سخن می گوید. این بخش سرشار است از بحث های بی نظیر رجالی که دامنه پژوهش مؤلف، خواننده را به حیرت می افکند. آنگاه نوبت بررسی متن حدیث و روشن ساختن دلالت حدیث بر مدعا فرا می رسد و مؤلف برای اثبات آن به آثار گوناگون عالمان اهل سنت مراجعه می کند و حق را بر کرسی می نشاند و راه برای هیچ گونه اشکال و ایراد باقی نمی گذارد.
او در این بخش به معتمد ترین آثار تفسیری، حدیثی، تاریخی، فقهی، رجالی و ادبی و لغوی و … اهل سنت مراجعه و با آن ها احتجاج می کند. متن عبقات الانوار به فارسی و در دو بخش است، بخش اول، در اثبات ولایت بر اساس آیات، که چاپ نشده است. بخش دوم، توضیح و تشریح روایات، بدان گونه که آورده شد.[1]

شروح و تعلیقات
آقای سید علی میلانی حسینی به سال 1385 ق به تلخیص و تعریب کتاب با نام: نفحات الازهار فی تلخیص عبقات الانوار همت گماشت. تا کنون نه جلد از این اثر شامل حدیث ثقلین (سه جلد)، حدیث سفینه (یک جلد)، حدیث نور (یک جلد) و حدیث غدیر (چهار جلد) منتشر شده است.

انیس الاعلام فی نصره الاسلام

مؤلف: محمد صادق فخر الاسلام

معرفی اجمالی كتاب
این كتاب یكی از ارزنده ترین آثار قلمی مؤلّف گرانقدر است كه زحمات زیادی را در تدوین و نگارش آن متحمّل شده است به طوری كه بزرگان زیادی برای كتاب تقریظ نوشته و از این كتاب تجلیل كرده اند.
در این كتاب مؤلف به برتری اسلام و قرآن بر دین مسیحیّت و یهودیت پرداخته و در تمامی مسائل به مقایسه پرداخته است. او از كتابهای عهد عتیق و عهد جدید آنها استفاده كرده و به ایرادات وارده به آنها پرداخته و با استفاده از قرآن و مبانی اسلام با استدلال معقول و منطقی، جواب داده است. در این كتاب به تضاد در بین عهد عتیق و عهد جدید پرداخته و تناقض های وارده در آنها را بیان كرده است. مؤلّف احكام وارده در تورات را بیان كرده و اشكالات آنها را نقد و بررسی كرده است و بحث امامت، نبوّت، معجزه و بحث مفصلی در ولایت علی ـ علیه السّلام ـ را با دلائل عقلی و استدلال های منطقی بررسی كرده است. در لا به لای كتاب سعی كرده است مطاعنی را كه خود مسیحیان به حضرت عیسی ـ علیه السلام ـ وارد كرده و به او نسبتهایی می دهند كه با نبوّت او متضاد است جواب داده و بررسی نماید.
مؤلف تحریف های موجود در كتاب مقدس تورات و انجیل را بیان كرده و به بحث توحید از دیدگان مسیحیّت، یهودیّت و اسلام پرداخته و مباحث مهمی را در ابطال تثلیث و پسر خدا بودن عیسی ـ علیه السلام ـ به رشته تحریر در آورده است.
یكی از مباحث مهم این كتاب بحث نماز در اسلام و ادیان دیگر، اعجاز قرآن و فضیلت آن بوده و بحث نبوّت پیامبر اسلام و بشارت های وارده در مسیحیّت نسبت به پیامبر هم به خوبی تحلیل شده است.

عقائد الامامیّه

مؤلف: شیخ محمدرضا مظفر(م 1383 ق)

معرفی اجمالی كتاب
این كتاب مورد توجه حوزه های علمیه و دیگر مجامع علمی واقع شده و مخصوصاً طلاب عرب زبان عنایت بیشتری به این كتاب دارند. كتاب مذكور شامل یك مقدمه و پنج فصل است که مباحث آن بدین قرار است: مقدمه در اجتهاد، تقلید و مجتهد; فصل اول، در الهیات; فصل دوم، در نبوت; فصل سوم، در امامت; فصل چهارم، عقیده شیعه درباره دعا، زیارت قبور، معنای تشیع، جور و ظلم، وحدت اسلامی و حق مسلمان بر مسلمان; فصل پنجم، در معاد.

عدل الهی

مؤلّف: شهید مرتضی مطهری

تألیفات
امامت و رهبری، انسان كامل، انسان و سرنوشت، پیامبر امّی، حق و باطل، جاذبه و دافعه علی ـ علیه السلام ـ ، حماسه حسینی، خاتمیّت خدمات متقابل اسلام و ایران، داستان راستان، شرح منظومه، عرفان حافظ، علل گرایش به مادّیگری، فطرت، فلسفه اخلاق، فلسفه تاریخ، قیام و انقلاب مهدی ـ عجل الله تعالی و فرجه الشریف ـ جامعه و تاریخ، نقدی بر ماركسیسم و …

معرفی اجمالی كتاب
در این اثر، مبحث عدل الهی و مجموعه ای از مسائل و شبهات مرتبط با آن، به تفصیل بررسی شده است. مهم ترین عناوین كتاب عبارت اند از: عدل بشری و عدل الهی، روشها و مشربها در مسئله عدل، تعاریف چهارگانه عدل، تبعیضها، شرور، مرگ و میرها، مجازاتهای اخروی، شفاعت و هفت اشكال بر آن، عمل خیر از غیر مسلمانان، طرح اصل عدل در حوزه فقه، عدل و حكمت الهی، ثنویت در اندیشه ایرانی و تأثیر اسلام در از بین بردن آن، شیطان در اسلام، سخنان ابو العلاء مَعرّی و خیام، قضا و قدر و مسئله جبر، نظریه فلسفه اسلامی درباره تضادها

شیعه در اسلام

مؤلف: سید محمد حسین علامه طباطبایی (م 1360 ش)

معرفی اجمالی كتاب
هدف اصلی نویسنده از تألیف این كتاب، ارائه تصویری كلی از هویت واقعی مذهب شیعه به اندیشمندان مغرب زمین بوده است. وی پس از بیان مختصری از كیفیت پیدایش شیعه و مسئله خلافت و تاریخچه ای اجمالی از وضعیت شیعه در قرون دوم تا چهاردهم، از فرقه های شیعه همچون: زیدیه، اسماعیلیه، مزاریه و دروزیه سخن گفته است.
مؤلف در ادامه، منابع و راههای تفكر مذهبی و معرفت دینی را از دیدگاه قرآن در سه بخش ظواهر دینی، بحث عقلی و كشف و شهود عرفانی به تفصیل بررسی و ویژگیهای هر یك را بیان كرده است. در بخش پایانی كتاب، اصول اعتقادات اسلامی را از نظر شیعه دوازده امامی تحت عناوین خداشناسی، پیامبرشناسی، معادشناسی و امام شناسی مطرح ساخته است. خاتمه كتاب با عنوان پیام معنوی شیعه، جهانیان را به در پیش گرفتن راه خدا و رسیدن به آخرین درجه كمال انسانی، كه همان ولایت و قرب الهی است، فراخوانده است.
این کتاب برای آشنایی با عقاید و تاریخچه شیعه کتاب خوب و جامعی می باشد.

.

1)نرم افزار المکتبه الشامله
این نرم افزار در ابتدا کتابهای اهل سنت را در خود جای داد ولی بعد به دلیل انعطاف پذیر بودن، کتابهای شیعه نیز در برنامه ادغام شد و به فروش رسید.
یکی از نرم افزارهای مهم و کارآمد که به صورت خام برای دانلود روی پایگاه مورد نظر قرار گرفته، نرم افزار المکتبه الشامله و یا الموسوعه الشامله می باشد.
شرکت سازنده این نرم افزار در حقیقت یک بانک خالی و خام برای کاربران ایجاد کرده است که هر کاربر به تناسب احتیاجات خود می تواند کتب مورد نظر را از روی سرور این سایت دانلود کرده و وارد این بانک اطلاعاتی کند.
در حقیقت شما می توانید کتابخانه دلخواهتان را در این نرم افزار ایجاد کنید. تا کنون نسخه های این برنامه چند بار به روز آوری شده است.
این نرم افزار در ابتدا کتابهای اهل سنت را در خود جای داد ولی بعد به دلیل انعطاف پذیر بودن، کتابهای شیعه نیز در برنامه ادغام شد و به فروش رسید.
هم اکنون نسخه های غنی شده این نرم افزار که حاوی کتب شیعه و اهل سنت می باشد در بازار موجود بوده و به فروش می رسد.
اما اگر سرعت اینترنت مناسبی دارید می توانید بانک خالی آن را دانلود کرده و از کتابهای سایت استفاده کنید.
این برنامه به زبان عربی تولید شده است. لذا اگر شما با این زبان آشنایی ندارید احتمالا در کار با آن دچار مشکل خواهید شد.
از امکانات این برنامه می توان به این موارد اشاره کرد:
*جستجوی سریع در متون کتابها.
* لیست درختی موضوعات هر کتاب.
*امکان ایجاد شناسنامه برای هر کتاب.
* امکان وارد کردن کتابهایی با فرمت word و همچنین فرمت bok که فرمت خود نرم افزار است.
*سهولت نسخه برداری و کپی برداری از متون.
*امکان موضوع دهی برای دسته بندی راحت تر کتابها.
*انتخاب محدوده جستجو به سادگی و بسیار سهل الوصول.
*امکان جستجوی ترکیبی و واژه ای در برنامه.
*حجم کم برای نرم افزار خام.
* به روز آوری کتابها روی سایت نرم افزار و امکان دانلود و اضافه سازی به بانک مورد نظر.
*به روز رسانی نرم افزار از طریق اینترنت.
*ارائه شناسه کتاب
* بررسی راوی و اساتید او.
2)نور الحکمه ۳
متن ۲۴ عنوان کتاب در ۴۱ جلد از مهم‌ترین آثار فلسفه، منطق و کلام اسلامی به قلم نویسندگانی همچون صدرالمتألهین، ابوعلی سینا و …
3)جوامع الکلم (یکی از کامل ترین نرم افزار ها برای بررسی رجال واسانید امهات کتب اهل سنت)
نرم افزار ( جوامع الکلم حصن الدفاع الأول عن السنة ) که در سایت اسلام وب برای دانلود گذاشته شده، یکی از بهترین نرم افزار هایی هست که برای بررسی وضعیت رجال اسانید روایات موجود در امهات کتب اهل سنت نگاشته شده و قابلیت های جالبی داره که به نمونه هایی از توانایی هاش اشاره می کنم :
اولاً کتاب های متعددی در این نرم افزار موجود هست که دسته بندی هم شده .
مثلاً اگه بیاید و کتاب صحیح بخاری رو بار کنید و به روی هر کدوم از راویانش که دوست دارید ، تنها یک کلیک کنید ، اطلاعات بسیار کاملی در مورد اون راوی ارائه میده ؛ از جمله نام کامل راوی، کنیه، لقب، مکان زندگی و وفات، زمان حیات و سال وفات و … ؛ رتبه ی راوی نزد علما ، آراء و نظرات ائمه ی اهل سنت در مورد راوی ، ارائه ی لیست کاملی از اساتید و لیستی دیگه از تلامیذ راوی و بیان ترجمه ی راوی از کتاب تهذیب الکمال ( در صورت وجود ) .
تفاوتی که این نرم افزار با بخش بررسی رجال موجود در نرم افزار مکتبة الشاملة داره اینه که وقتی شما در شامله دنبال یک فرد خاص میگردید، اغلب با چندین نام مختلف روبرو میشید که اگر دقت نکنید، خطا و اشتباه گریبانگیر شما میشه ؛ اما در این نرم افزار فقط کافیه روی اسم اون فردی که در سند روایت مورد نظر شما وجود داره ، کلیک کنید تا دقیقاً بهتون بگه که این راوی چه کسی هست و علما در مورد چی گفتن و همه ی اطلاعات موجود در باره ی این رای رو بهتون ارائه میده . لذا در این نرم افزار میزان اشتباه به میزان خیلی زیادی کاهش پیدا می کنه .
امکان گشتن بدنبال روایات در این نرم افزار گنجانده شده ؛ بعنوان مثال اگر دنبال حدیث عشرة المبشرة بگردید، در عرض کمتر از ده ثانیه 157 سند به شما ارائه میده و 22 تا از طرق این روایت حسن و یا صحیح هست .

امکان گشتن راویان هم در این نرم افزار وجود داره؛ و حتی این امکان در نرم افزار وجود داره که میشه بصورت مرکب دنبال چند راوی جستجو کرد ، مثلاً اینکه شما در نرم افزار دنبال تمامی روایاتِ نقل شده توسط یک راوی از یک راوی بخصوص دیگر هستید ؛ این نرم افزار تمامی روایات موجود نقل شده توسط یک راوی از یکی راوی دیگه را به شما ارائه میده .
در یک بخش دیگه از نرم افزار، میزان درجه ی صحت روایات ذکر شده؛ و به دو شکل سند روایت ها رو نشون میده ( هم بصورت متنی ) و هم بصورت نمودار درختی که در فهم علت ضعف و یا مشکل اسانید خیلی مفید هست .

علاوه بر این، روایات موجود در نرم افزار رو هم به صورت موضوعی تقسیم بندی کرده و برای افرادی که میخوان در مورد یک موضوع خاص تحقیق کنن، وارد بخشی میشه که مرتبط با موضوع تحقیقش هست و سپس وارد زیر شاخه های فرعی میشه تا به موضوع مورد تحقیق خودش برسه و یا نزدیک بشه ، و برای موضوع مورد تحقیق خودش روایاتی به که وجود داره دست پیدا کنه .
سرعت سرچ این نرم افزار هم بسیار بیشتر از شامله هست ؛
این امکانات میتونه از جهات مختلف برای محققین بسیار مفید واقع بشه .
تنها مشکلی که یک محقق شاید در این نرم افزار باهاش روبرو بشه اینه که ممکنه کتابی رو که میخواد در اون تحقیق بکنه ، شاید در نرم افزار پیدا نکنه چون مصادر نرم افزار ، 1400 عدد هست . ولی در هر صورت بیشتر منابع اصلی برای تحقیق در نرم افزار گنجانده شده .
البته همونطور که در سایت ذکر کردن، این نرم افزار حاصل کارِ بیش از 350 نفر از محدثین به مدت بیش از 30 سال هست.
4)کتابخانه‌ى اهل بیت ( علیهم السلام )
* این نرم افزار، دربرگیرنده‌ى مهمترین برنامه‌هایى است که پیش از این در‹ مرکز معجم فقهى› متعلق به مرجعِ درگذشته، آیت الله العظمى گلپایگانى قدس سره، و در ‹ مرکز المصطفى› زیر نظر مرجع کنونى، آیت الله العظمى سید على حسینى سیستانى مدظله به تولید آن پرداخته‌ایم.
تمام تلاش ما این بود که نرم افزار پاسخگوى نیازهاى دانش‌پژوهان و پژوهشگران باشد. این نرم افزار، که در نوع خود نخستین نرم افزار بود، با استقبال دانشمندان و پژوهشگران و نویسندگان بسیارى، در اقصى نقاط جهان رو به رو شد، و از نرم‌افزارهاى مشابهى که بعدها برخى دولت‌ها و جریان‌ها کوشیدند بسازند و هزینه‌هاى گزافى را صرف تولیدشان نمودند، پیشى گرفت.
*چهار امتیاز نخست این نرم افزار عبارت است از : گستردگى منابع، سرعت جستجو، امکانات متنوع و نسخه‌هاى خطى.
اول: منابع این برنامه، مهم‌ترین نوشته‌هاى اصلى و فرعى مسلمانانِ تمام مذاهب را در بر مى‌گیرد. با این کار، سانسورى را که حکومت‌هاى ستمگر در طول تاریخ بر علیه مذاهب مخالف خود روا داشته و مى‌دارند، شکسته‌ایم.
همواره متعصبان، تلاش کرده‌اند که منابع و اطلاعاتى را که برخلاف نظر آنهاست، پنهان کنند تا مبادا خطاهاى پیشوایان و علمایشان آشکار شود. اما نرم افزار کتابخانه اهل بیت ( علیهم السلام ) ، منابع نظرهاى موافق و مخالف را یکجا عرضه کرده است.
دوم: سرعت موتور جستجوى برنامه، در میان موتورهاى جستجو در جهان اسلام، رکورددار است. این نیز توفیقى الهى است که به برکت اهل بیت ( علیهم السلام ) به آن دست یافته‌ایم، و خود، داستانى دارد که در این مجال نمى‌گنجد.
سوم: تنوع امکانات برنامه نیز، برخاسته از واقع بینانه بودن طراحى، و همچنین هدف آن، یعنى خدمت به پژوهشگر و آسان کردن کار اوست.
چهارم: امکان افزودن نسخه‌هاى خطى دلخواه به برنامه است. پژوهشگر مى‌تواند نسخه‌هاى خطى دلخواه خود را، حتى اگر هزاران دست‌نوشته باشد، وارد برنامه کند. برنامه مانند کتاب‌هاى مصور، با آن‌ها برخورد خواهد کرد.
نکات قابل توجه در استفاده از نرم افزار:
به پژوهشگر محترم توصيه مى‌کنيم :
1 - به مدت يک هفته، روزانه چند ساعت از وقت خود را به آشنايى با اين برنامه اختصاص دهد. اين برنامه در طول زندگى، يار او خواهد بود، زيرا سال‌ها در عمر او صرفه جويى کرده و او را از تلاش‌هاى طولانى براى يافتن اطلاعات بى‌نياز نموده، و مطالعات او را دقيق و موثق مى‌گرداند.
پژوهشگر مى‌تواند خود به تنهايى کار با برنامه را آموخته يا از يک نفر آشنا به رايانه ويا از پژوهشگر ديگرى که با برنامه آشناست، کمک بگيرد. راهنماى موجود در اين كتابچه نيز مى‌تواند كمك بسزائى در آشنايى شما با امكانات اين برنامه بنمايد.
2 - مهمترين چيزى که پژوهشگر به آن نياز دارد، پيدا کردن مطلب مورد نياز تحقيق است. اين مهارت، بى‌شباهت به مهارتِ صيد ماهى با تور و قلاب نيست. مهمترين نکته براى اين کار، انتخاب کلمه يا عبارت
« کليدى » است که بتوانيد به وسيله‌ى آن اطلاعات دلخواهتان را از ميان ده‌ها تعبير و ميليونها سطر مطلب، بيابيد.
هرچه اين کليد، ويژه‌تر باشد و در ارتباط تنگاتنگترى با موضوع بوده و در موضوعات ديگر کمتر به کار رفته باشد، بهتر است. اگر املاى واحدى نيز داشته باشد، باز هم بهتر است.
3 - برخى پژوهشگران عبارتى را از خود نوشته و به جستجوى آن مى‌پردازند و فرض را بر اين مى‌گيرند كه ذهن و زبان و طرز بيان نويسندگان همانند ذهن و زبان و تعبير آنهاست.
حال آن كه بايد خود را جاى نويسندگان منابع گذاشت و با زبان و تعبيرات آن‌ها انديشيد. براى اين کار، به آشنايى با واژگان و تعابير نويسندگان آن موضوع نيازمنديد. مثلاً در مورد وجوب مقدم داشتن نماز قضا بر نماز کنونى، بايد دانست که فقها، نماز قضا را « صلاة فائتة » و نمازى را که اکنون هنگام آن است « صلاة حاضرة » و نمازهاى روزانه را « يومية » و « راتبة » مى‌خوانند.
4 - آيات قرآن کريم، کليد طلايى يافتن بسيارى از اطلاعات هستند. مثلاً براى يافتن مطلب درباره حکم روزه سالمندانى که به سختى مى‌توانند روزه بگيرند، کافى است اين عبارتى کليدى را جستجو کنيد : ” الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ ” زيرا اين عبارت برگرفته از آيه‌ى ” وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ” است، منابع حديث و فقه اين آيه را ذيل اين مسئله ذکر کرده‌اند.

يا مثلا اگر بخواهيد درباره‌ى فرار مسلمانان در جنگ حنين تحقيق کنيد، کافى است عبارت کليدى ” وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ ” را جستجو کنيد، زيرا منابع تاريخ و سيره، اين سخن خداوند را که ” وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ ” ذکر کرده‌اند.
5 - هرچه شمار کلمات کليد کمتر باشد، براى دستيابى به اطلاعات مفيدتر است. مثلاً در نبرد على ( عليه السلام ) با عَمرو بن ود، يا براى يافتن شرح حال عمرو بن ود، جستجوى ” ابن ود ” نتيجه بهترى مى‌دهد. زيرا بسيارى از متون، نام او را بدون ” عَمرو ” و به صورت ” ابن ود ” مى‌آورند و با نوشتن نام کامل او، حدود يک سوم اطلاعات را از دست مى‌دهيد.
6 - گاهى کافيست که تنها يک کلمه‌ى خاص را که در مسئله‌اى به کار رفته جستجو کنيد تا ساير اطلاعات مربوط به آن مسئله را پيدا کنيد. مثلاً براى آگاهى از جريان دعاى پيامبر ( ص ) عليه معاويه و عمروعاص، هنگامى که سرزنش کنان در قتل حمزه ( رض ) آواز مى‌خواندند، کافيست که آن دعا يعنى ” اللهم اركسهما فى الفتنة ركساً ودُعَّهما إلى النار دعا ” را در نظر گرفته و کلمه‌ى كليدى ” ارکسهما ” و ” وارکسهما ” را جستجو کنيد تا منابع آن را نزد هر دو فرقه بيابيد.
7 - شما مى‌توانيد به نظر خود يك عبارت كليدى براى يافتن يك مطلب انتخاب كنيد، پس از جستجو ويافتن متن مورد نظر، از متن كلمات كليدى ديگرى كه نزديكتر ويا مخصوص مطلب شماست انتخاب كنيد. مثلاً براى فهميدن موضع حضرت زهرا ( عليها السلام ) نسبت به سقيفه و بانيانش، مى‌توان ابتدا متن مربوطه را در کتاب احتجاج يا سقيفه‌ى جوهرى را بخوانيد، از خطبه‌ى حضرت، عبارات خاصى مانند : ” والجرح لما يندمل، والرسول لما يقبر ” را يافته وتوسط آن خطبه‌ى حضرت را استخراج كرده واز آن كلمات كليدى خاص‌ترى مانند ” تدفن ليلا ” ، ” مهاجرة له ” ، ” لاشکونکما ” و… را دريافته، و از اين راه سخن حضرت را در آن هنگام که براى کسب رضايت وى آمدند و درخواستشان را رد کرد، پيدا کنيد.
پس آگاهى از تعبيرات استفاده شده در متن منابع و برگزيدن کلمه‌هاى خاص، به انتخاب كلمات کليدى، کمک شايانى مى‌کند.
8 - توصيه مى‌کنيم که دامنه‌ى جستجو را محدود نکنيد، و اجازه دهيد جستجو در تمام کتاب‌هاى برنامه صورت گيرد. زيرا اولاً حجم دامنه‌ى جستجو تأثير بسزايى در سرعت جستجو ندارد. در ثانى، ممکن است اطلاعات دلخواه شما، در کتابى باشد که فکرش را نکنيد. چه بسيار اطلاعات تاريخى و فقهى که در لابه‌لاى کتاب‌هاى ادب و لغت و غيره يافت مى‌شود. به جاى محدود کردن دامنه، مى‌توانيد در ليست نتيجه‌ى جستجو، دوباره جستجو کرده و فقط مطالب کتاب يا کتاب‌هايى را که برايتان مهم‌ترند بخوانيد.
9 - جستجوى مشروط، راه بسيار خوبى براى يافتن اطلاعات دلخواه است. گاهى برخى از کلماتِ عبارتى که به دنبالش هستيد، در متن پشت سر هم نيامده است. پس بهتر است دو يا سه کلمه از آن عبارت را نوشته، و با شرط ده حرف فاصله يا بيشتر به جستجوى آن بپردازيد. با اعمال اين شرط، شما به برنامه مى‌گوييد : اين کلمات را به همين ترتيب که آورده‌ام براى من پيدا کن، و اگر حرف يا کلمات ديگرى تا ده حرف در ميانشان آمده بود، ناديده بگير. مثلاً اگر خواستيد درباره‌ى سوزانده شدن ” فجاءة السلمى ” توسط ” ابوبکر ” تحقيق کنيد، عبارت ” بکر الفجاءة ” را با شرط وجود فاصله چند حرف جستجو کنيد.
گاهى در اين موارد، بايد گزينه جستجوى حالات مشابه را غير فعال کنيد. مثلاً براى دريافتن نظر على ( عليه السلام ) درباره قريش، اگر ” على قريش ” را با شرط فاصله جستجو کنيد، برنامه، حرف جر ” على ” را نيز به موارد جستجو اضافه مى‌کند. پس بايد جستجوى خودکار حالات مشابه را غيرفعال کرد تا فقط موارد مربوط به نام على ( عليه السلام ) و قريش در نتيجه جستجو يافت شود. در اين مورد مى‌توان ” على قريشا ” و همچنين ” وعلي ” را نيز جستجو کرد.
استفاده از شرط وجود يا عدم وجود يک کلمه، پيش از کلمه دلخواه يا پس از آن، با فاصله کم يا زياد، نيز به همين صورت مى‌باشد.
مثلاً براى جستجوى کلثوم، و نه أم کلثوم، کلمه ” کلثوم ” را با شرط نبود ” أم ” در قبل از آن جستجو کنيد. و يا براى جستجو درباره نزول سوره نور، کلمه ” نور ” را با شرط وجود کلمه ” نزلت ” با مثلا سى حرف فاصله، جستجو کنيد.
10 - براى نوشتن يک مطلب با استفاده از اين برنامه، مى‌توانيد به جستجوى کلمه و يا جمله‌هاى مربوط به آن بپردازيد، سپس با مطالعه بيشتر، عبارتهاى کليدى بيشترى براى جستجو پيدا کنيد.پس از آن در فايل خود، پيرنگ و استخوانبندى بحث را طراحى کرده و عناوين اصلى آن را بنويسيد هنگامى که مطالعات خود را کامل کرده و استخوانبندى را تعيين نموديد، طبق شکل و طرحى منطقى و مورد پسندتان، شروع به ترتيب يکايک بخش‌ها مى‌كنيد.

سپس عبارتهاى كليدى مربوط به هر بخش را تك‌تك يادداشت كرده پس از جستجوى عبارتهاى ” كليدى ” هربخش،‌ فيشهايى گرفته وآنها را درفايل خود جمع‌آورى كنيد تا بعداً از ميان آنها مطالبى را گزينش کنيد.
همچنين مى‌توانيد ابتدا فيشهاى مربوط به كل موضوع را جمع آورى کرده، و همه را در فايلى به عنوان بانك مطالب خام موضوع جمع آورى کنيد، و پس از آن، فهرست وترتيب عناوين موضوع را تعيين کرده، و سپس از بانك مطالب خامِ جمع آورى شده، به گزينش مطالب طبق فهرست عناوين وترتيب انتخابى خود بنمائيد.

1. پژوهشکده حکمت و دین پژوهی
سال تأسیس: 1373
مسئول: سید یحیی یثربی
وابسته به: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: معرفت شناسی، فلسفه و قرآن پژوهی، کلام و دین پژوهی
نشانی: خیابان شهدا (صفاییه)، کوی 25، پ 27 تلفن: 7731983 و 7735810
پست الکترونیک: iict@isiamic.org
سایت: www.Islamic-iict.org
2. پژوهشكده حوزه و دانشگاه
سال تأسیس: 1377
مسئول: علیرضا اعرافی
وابسته به: وزارت علوم، تحقیقات، و فن آوری
ماهیت مركز: پژوهشیزمینه فعالیت: اقتصاد، تاریخ، حقوق، مدیریت، روان شناسی،‌علوم تربیت، علوم اجتماعی، علوم قرآنی، فلسفه و كلام،‌ فقه و اصول
نشانی: بلوار امین، روبروی راهنمایی و رانندگی، بلوار شهید صنیع خانیتلفن: 5 – 2931404 و 2936043

 
3. پژوهشکده مجمع جهانی اهل بیت(ع)
سال تأسیس: 1369
مسئول: محمد عرب
ماهیت مركز: آموزشی، پژوهشی، تولیدی، خدماتی
زمینه فعالیت: تحقیق در زمینه‌های علوم و معارف اسلامی،‌زنان، تاریخ، سیره اهل بیت، علوم قرآن و حدیث و كلام ترجمه و نشر كتب و مجلات اسلامی، برگزاری مناسبت‌های اسلامی در سراسرجهان، ارتباط با تشكل‌های اسلامی
نشانی: خیابان فاطمی (دورشهر) كوچه 21، پلاك 41
تلفن: 3 ـ 7740771 و 7733649
پست الكترونیك: E mail:ahl_ul_bayt@hotmail.com.
سایت: http: WWW:ahl_ul_bayt.org
4. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
سال تأسیس: 1373
مسئول: علی اکبر رشاد
ماهیت: پژوهشی، آموزشی
زمینه فعالیت: فلسفه و معرفت‌شناسی، قرآن پژوهی، فقه و نظامی‌های حقوقی، اقتصادی و سیاسی اسلام، دین پژوهی، فرهنگ و تمدن
نشانی: شاه سید علی، محل سابق بیمه خدمات روحانیون تلفن:5-7603573
پست الکترونیک: iict@isiamic.org
سایت: www.Islamic-iict.org
 
5. دفتر مطالعات و تحقیقات زنان
سال تأسیس: 1377
مسئول: محمد رضا زیبایی نژاد
وابسته به: مركز مدیریت حوزه علمیه خواهران
ماهیت مركز: آموزشی ـ پژوهشی،‌تولیدی، خدماتی
زمینه فعالیت: فقهی، حقوقی، فلسفی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی، و تبیین اندیشه‌های دینی در مسائل زنان
نشانی: بلوار جمهوری، میدان سپاه تلفن: 2935972-2144712
پست الكترونیك: E mail:cem-zanan@noornet.net.
6. سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشور
سال تأسیس: 1370
ماهیت: آموزشی، پژوهشی و تربیتی
زمینه فعالیت: آموزش و تربیت طلاب و دانشجویان خارج از کشور در رشته علوم و معارف اسلامی
نشانی: قم، خیابان شهداء (صفاییه) کوچه ممتاز تلفن: 7733784 صندوق پستی: 3311 – 37185
7. مؤسسه الکوثر للمعارف الاسلامیه
سال تأسیس: 1378
مسئول: سید ایمن زیتون
ماهیت: آموزشی، پژوهشی، تولیدی، خدماتی
زمینه فعالیت: سیره ائمه معصومین(ع) و مذهب تشیع
نشانی: خیابان سمیه،‌20 متری رجایی، پلاک 21 تلفن: 7736452
پست الکترونیک: info@annajat.com
سایت: www.annajat.com
8. مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)
سال تأسیس: 1371
مسئول: سیدمحمد تقی آل غفور
وابسته به: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
ماهیت: آموزشی ـ پژوهشی
زمینه فعالیت: علوم سیاسی، تاریخ، علوم اجتماعی، فلسفه و کلام
نشانی: قم، خیابان فاطمی (دورشهر)، کوی 1
تلفن: 7740775 و 7740774 و 77302062
پست الکترونیک: amoozesh@hotmail.com
8. مؤسسه آموزشی، پژوهشی امام خمینی(ره)
ماهیت: آموزشی و پژوهشی
زمینه فعالیت: علوم انسانی و معارف اسلامی
نشانی: قم، بلوار امین، بلوار جمهوری
تلفن: 2932328
پست الکترونیک: Info@qabas.com
سایت: www.Qabas.net,org,com
9. نام مؤسسه: مؤسسه آموزشی، پژوهشی مذاهب اسلامی
سال تأسیس: 1378
مسئول: علی اكبر عطاران
ماهیت مركز: آموزشی، پژوهشی، تبلیغی
زمینه فعالیت: مذاهب اسلامی، تاریخ و سیره معارف اسلامی
نشانی: خیابان شهید منتظری، كوچه 6، كوچه سوم، سمت راست، پلاك 79 تلفن: 7741412 و 7735757 و 7735657
پست الكترونیك: Email:mazaheb@hotmail.com.
10. مؤسسه آیت‌الله بروجردی
سال تأسیس: 1378
مسئول: عبدالله محمدی مازندرانی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: احیای آثار علمای شیعه در زمینه فقه، اصول، رجال، کلام و…
نشانی: قم، خیابان شهدا (صفاییه)، کوی بیگدلی، پلاک 82 تلفن: 7734121
پست الکترونیک: abroojerdi@hotmail.com
11. مؤسسه پژوهشی علوم و معارف اسلامی (پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی)
سال تأسیس: 1373
مسئول: علیرضا آل بویه
وابسته به: مؤسسه پژوهشی علوم و معارف اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: فلسفه اسلامی، فلسفه غرب، کلام اسلامی، فلسفه دین
نشانی: قم، خیابان شهداء (صفاییه)، کوی آمار، جنب دبیرخانه خبرگان رهبری، پلاک 23 تلفن: 7744928
پست الکترونیک: falsafeh_k@hotmail.com
سایت: www.balagh. www.balagh.org
12. مؤسسه پژوهشی علوم و معارف اسلامی واحد احیای تراث اسلامی
سال تأسیس: 1367
مسئول: رضا مختاری
وابسته به: مؤسسه پژوهشی علوم و معارف اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: احیای تراث شیعه در زمینه‌های فقه و حدیث، فلسفه و کلام و عرفان، تفسیر و علوم قرآن و فهرست نویسی نسخه‌های خطی
نشانی: قم، خیابان معلم، ساختمان مرکزی مؤسسه پژوهشی علوم و معارف اسلامی تلفن: 4 ـ 7743190 داخلی (75)
پست الکترونیک: ehya-ti@hotmail.com
سایت: www.balagh.net&www.balag.org
 
13. مركز بررسی‌های اسلامی
سال تأسیس: 1352
مسئول: سید هادی خسروشاهی
ماهیت مركز: پژوهشی
زمینه فعالیت: علمی ـ فرهنگی ـ تاریخی
نشانی: خیابان شهداء(صفائیه)، نبش كوچه ممتاز، پلاك 654، طبقه دوم و سوم - تلفن: 7741423
پست الكترونیك: E mail:MARKAZ_B_I@HOTMAIL.COM.
14. مؤسسه تحقیقاتی علامه مجدد وحید بهبهانی
سال تأسیس: 1370
مسئول: محمد نجفی دارایی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: فقه، اصول، کلام
نشانی: قم، خیابان معلم، کوی 14، پلاک 8 تلفن: 7732367 و 7743919
پست الکترونیک: am_vahid@hotmail.com
15. مؤسسه دفاع از حریم اسلام
سال تأسیس: 1376
مسئول: محمد مردانی
ماهیت: آموزشی ـ پژوهشی
زمینه فعالیت: دفاع از عقاید اسلام و مذهب تشیع و مبارزه با تهاجم فرهنگی و انحرافات مذهبی
نشانی: قم، خیابان آیت‌الله مرعشی (ارم)، کوچه ارگ، پلاک 16، طبقه فوانی دفتر مرکزی مجله مکتب اسلام تلفن: 7743303
پست الکترونیک: harimeislam@hotmail.com
16. مؤسسه فرهنگی ـ پژوهشی حسنات
سال تأسیس: 1378
مسئول: اصغر مهر آیین
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: احکام و اعتقادات و پاسخ به شبهات دینی کودکان و نوجوانان
نشانی: خیابان شهدا (صفاییه)، میدان جانبازان، کوی 2، پلاک 4 تلفن: 7733984
پست الکترونیک: baran-ins@yahoo.com
17. مؤسسه فرهنگی انتشاراتی احتجاج علامه طبرسی
سال تأسیس: 1378
مسئول: حسین نواب
ماهیت: پژوهشی ـ تحقیقاتی
زمینه فعالیت: گردآوری احتجاجات از متأخرین و متقدمین و نگهداری و انتشار آنها
نشانی: خیابان فاطمی (دورشهر)، کوی 29، ده متری دوم
تلفن: 7730919 و 7734171
پست الکترونیک: ehtejaj@hotmail.com
18. مؤسسه فرهنگی انتظار نور
سال تأسیس: 1377
مسئول: رضا اسکندری
وابسته به: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
ماهیت: آموزشی ـ پژوهشی ـ فرهنگی
زمینه فعالیت: پژوهش پیرامون مسائل مربوط به امام زمان(عج)، و مسائل جوانان و مباحث اعتقادی مورد نیاز جوانان
نشانی: قم، بلوار 45 صدوق (زنبیل آباد)، کوی 4، پلاک 9 تلفن: 2935969
پست الکترونیک: entezar_n@hotmail.com
19. مؤسسه فرهنگی در راه حق
سال تأسیس: 1343
مسئول: سید محمد حسینی
ماهیت: آموزشی ـ پژوهشی ـ انتشاراتی ـ تبلیغاتی
زمینه فعالیت: نشر فرهنگ اسلامی و پاسخ به شبهات عقیدتی، چاپ کتاب‌هایی به منظور تقویت بنیه فکری و مذهبی نوجوانان و جوانان
نشانی: خیابان آیت الله مرعشی (ارم)، کوی 20، پلاک 10 تلفن: 7743221
پست الکترونیک: darrahea1-int@aalulvayt.org
سایت: www.darrahehaq.org
20. مؤسسه فرهنگی طه
سال تأسیس: 1375
مسئول: علیرضا امینی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: فقه، فلسفه و کلام، ادیان و معماری
نشانی: خیابان حجتیه، ‌انتهای کوی 2، پلاک 58 تلفن: 7744624
پست الکترونیک: taha@noornet.net
21. مؤسسه معارف توحید
سال تأسیس: 1367
مسئول: محمد حسین احمدی فقیه
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: بررسی ادیان، اعتقادات، معارف توحیدی و علوم اسلامی
نشانی: خیابان معلم، یخچال قاضی، جنب تاکسی تلفنی معلم تلفن: 7738809
پست الکترونیک: m_tawhid@hotmail.com
22. مجمع جهانی اهل بیت(ع)
سال تأسیس: 1369
مسئول: محمد عرب
ماهیت: آموزشی ـ پژوهشی ـ تولیدی و خدماتی
زمینه فعالیت: تحقیق در زمینه‌های علوم و معارف اسلامی، تاریخ، سیره اهل بیت، علوم قرآن و حدیث و کلام ترجمه و نشر کتب و مجلات اسلامی، برگزاری مناسبت‌های اسلامی در سراسر جهان، ارتباط با تشکل‌های اسلامی
نشانی: خیابان فاطمی (دورشهر)، کوی 21، پلاک 41 تلفن: 3 ـ 7740771 و 7733649
پست الکترونیک: ahl_ul_bayt@yhotmail.com
سایت: www.ahl_ul_bayt.org
23. مجمع علمی پاسخگویی به اشکالات دینی
سال تأسیس: 1354
مسئول: ابوطالب تجلیل
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: بررسی عقاید اسلامی و مذهب امامیه با دلایل نقلی، تتبع در قرآن و احادیث شیعه و سنی، پاسخ به پرسش‌های شرعی
نشانی: خیابان شهدا (صفاییه)، کوی شهید ناصری، پلاک 19 و 26 تلفن: 7744391
پست الکترونیک: pasohkh@hotmail.com
24. مرکز ابحاث العقائدیه (مرکز پژوهش‌های اعتقادی)
سال تأسیس: 1378
مسئول: فارس تبریزیان
وابسته به: دفتر آیت‌الله سیستانی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: عقاید و مذاهب تشیّع، پاسخ به شبهات
نشانی: خیابان شهدا (صفائیه)، کوی ممتاز، پلاک 34 تلفن: 7742088
پست الکترونیک: aqaed@aqaed.com
سایت: http: www.aqaed.com
25. مرکز الرساله
سال تأسیس: 1374
مسئول: صائب عبدالحمید
وابسته به: دفتر آیت‌الله سیستانی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: عقاید و اخلاق
نشانی: خیابان سمیه، جنب بانک ملی تلفن: 7732013
پست الکترونیک: resala@rafed.net
26. مرکز الفرات للتبلیغ
سال تأسیس: 1377
مسول: سید محمد قبانچی
وابسته به: مدرسه امام کاظم(ع)
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: مسائل اعتقادی
نشانی: خیابان معلم، یخچال قاضی، کوچه پسندیده، کوچه سوم، سمت راست، پلاک 95 تلفن: 7731534
پست الکترونیک: alfurati@hotmail.com
27. مرکز آموزشی تخصصی کلام
سال تأسیس: 1369
وابسته به: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم
ماهیت: آموزشی
زمینه فعالیت: کلام و عقاید
نشانی: بلوار امین، مقابل ورزشگاه شهید حیدریان
تلفن: 2925152 و 2922334
پست الکترونیک: Email: Kalam@imamsadeg.org

28. مرکز آموزشی خواهران
سال تأسیس: 1363
مسئول: احمد احسانی
وابسته به: دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم
ماهیت: آموزشی، پژوهشی، تبلیغی
زمینه فعالیت: تعلیم و تربیت در زمینه‌های علوم قرآن، تاریخ اسلام، فقه و اصول، فلسفه و کلام
نشانی: خیابان معلم، کوی 10، شهید فرهانی
تلفن: 7736720
پست الکترونیک: Email: amoozehsh@hotmail.com.
29. مرکز پژوهش‌های اسلامی المصطفی(ص)
سال تأسیس: 1376
مسئول: علی کورانی
وابسته به: دفتر آیت‌الله سیستانی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: تهیه نرم افزار در مباحث اعتقادی و سیره ائمه(ع)
نشانی: خیابان فاطمی (دورشهر)، جنب مؤسسه آل البیت، پلاک 30 تلفن: 7732013
پست الکترونیک: almustafa@hotmail.com
30. مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما
سال تأسیس: 1373
مسئول: حسین گودرزی
وابسته به: صدا و سیما
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: فقه و معارف، علوم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، تربیتی، تاریخی، اعتقادی، فلسفی و…
نشانی: بلوار امین تلفن: 2933866 و 2933850
پست الکترونیک: irirb_p@hotmail.com
31. مرکز تحقیقات حج
سال تأسیس: 1370
مسئول: احمد عابدی
وابسته به: مدیریت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری
ماهیت: علمی ـ پژوهشی
زمینه فعالیت: پژوهش پیرامون مسائل مربوط به حج و زیارت (حج و عمره، عتبات عالیات، سوریه)
نشانی: قم، سمیه، بین کوچه 28 ـ 26 تلفن: 7740800
پست الکترونیک: Beseh@hadj.ir
سایت: www.Hadj.ir
32. مرکز تحقیقات علمی مجمع جهانی تقریب مذاهب
سال تأسیس: 1371
مسئول: محمد مهدی نجف
وابسته به: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: پژوهش پیرامون موضوع تقریب مذاهب
نشانی: خیابان ساحلی، نبش لواسانی 17، پلاک161
پست الکترونیک: Mtmtbmi@yahoo.com
سایت: www.tahrib.org
33. مرکز تحقیقات ولی عصر(عج)
سال تأسیس: 1374
مسئول: صادق لاریجانی
وابسته به: مدرسه علمیه ولی عصر(عج)
ماهیت: آموزشی ـ پژوهشی
زمینه فعالیت: اصول، فقه و کلام
نشانی: خیابان معلم، جنب اداره برق تلفن: 7741795

35. مرکز تحقیقاتی اسراء
سال تأسیس: 1372
مسئول: مرتضی واعظ جوادی
ماهیت مركز: پژوهشی
زمینه فعالیت: تفسیر، فلسفه، عرفان، كلام، فقه و اصول
نشانی: بلوار امین، كوی دكتر صادقی، پ 137 تلفن: 2931178 و 2931169
پست الكترونیك mt-esraa@hotmail.com.
36. مركز تحقیقاتی جواد الائمه(ع)
سال تأسیس: 1369
مسئول: مهدی احدی
ماهیت مركز: آموزشی، پژوهشی، تولیدی، خدماتی
زمینه فعالیت: احیاء آثار علما درباره فقه، اصول، كلام، و تفسیر، پاسخ به سوالات جوانان
نشانی: میدان معلم، كوچه شهید جودی، سمت راست، 5 متری اول، پلاك 33. تلفن: 7732018
37. مرکز تربیت مدرس دانشگاه قم
سال تأسیس: 1367
مسئول: محمد ذبیحی
وابسته به: وزارت علوم و تحقیقات و فن‌آوری
ماهیت: آموزشی و پژوهشی
زمینه فعالیت: فلسفه، کلام اسلامی، الهیات و معارف اسلامی
نشانی: خیابان انقلاب (چهارمردان)، کوی 41، شماره 15 تلفن: 7731701
38. مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه
سال تأسیس: 1379
مسئول: محمد یزدی
وابسته به: شورای عالی حوزه علمیه
ماهیت: پژوهشی
زمینه فعالیت: پاسخ‌گویی به سؤالات و شبهات دینی در موضوعات مختلف و گستره، نقد مطبوعات و شبهات اینترنت برگزاری جلسات گفتمان دینی.
نشانی: خیابان شهدا (صفاییه)، کوی 19، پلاک 45 تلفن: 7737217 و 7745830
پست الکترونیک: howzah@andisheqom.com
سایت: www.andisheqom
39. مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب
سال تأسیس: 1375
مسئول: سید ابوالحسن نواب
ماهیت: آموزشی ـ پژوهشی
زمینه فعالیت: ادیان و مذاهب
نشانی: خیابان آیت الله مرعشی نجفی (ارم)، کوی ارک، پلاک 285 تلفن: 7744177 و 7742236
پست الکترونیک: aduan-org@aalulbayat.org

چکیده
یکی از مسائلی که در زمره بحث از معاد مورد توجه جدی اندیشمندان اسلامی قرار دارد مساله چگونگی کیفر و جزای الهی است. کیفر پاره¬ای از گناهان در اسلام خلود و جاودانگی در دوزخ است؛ اما این که در نار خلود مستلزم عذاب دائم است و یا این که خلود با انقطاع عذاب نیز می¬تواند همراه باشد، مساله¬ای است که آراء مختلفی درباره آن اظهار شده است. ابن عربی بر خلاف متشرعان و عامه¬ی اهل دیانت معتقد است که عذاب دوزخیان ابدی نیست و اجل مسمی و مدت معین دارد و پس از سپری شدن این مدت دوزخیان از نعیمی که متفاوت با نعیم بهشتیان است بهره¬مند می¬شوند، بدین صورت که طبیعت ناریه پیدا می¬کنند و دیگر احساس رنج و عذاب
نمی¬کنند. روش نگارنده در این پژوهش به صورت مطالعات کتابخانه¬ای بوده و به شیوه توصیفی- تحلیلی، اطلاعات و داده جمع آوری شده است در این مجموعه به این نکته پرداخته می¬شود که عذاب خلود کنندگان در جهنم قطع می¬گردد و عذاب از آنها برداشته می¬شود با توجه به نظر ابن عربی که معتقد است عذاب از مخلدین در نار منقطع می¬گردد اما علامه نظر مخالف دارد و بر این اعتقاد است که عذاب برای برای آنها دائمی است و فصل و جدایی از عذاب برای آنها نیست.
کلیدواژه: ابن عربی، علامه طباطبایی، قرآن کریم، خلود، عذاب اخروی.

مقدمه
بحث از نظام پاداش و جزای الهی در جهان آخرت و کمیت و کیفیت عقوبت اخروی به ویژه مسئله خلود عذاب دوزخی که به تعبیر بزرگان از حکما را مدهوش و متحیر کرده است، به سادگی نمی¬توان درباره آن داوری کرد (بطحائی وگلپایگانی،1392، ص1). بخش چشمگیری از آموزه های حیات بخش قرآن کریم در مقام تبیین نظام جزای الهی از پاداش ها و اخروی در قبال کردار دنیوی آدمیان سخن به میان آورده و برای برخی از گناهان عذاب پایدار اخروی در نظر گرفته¬اند.
اگر چه تمامی اندیشمندان مسلمان اعم از فلاسفه، فقها، متکلمان و عارفان در پذیرفتن اصل «خلود» یا جاودانگی در دوزخ اتفاق نظر داشته¬اند (طوسی، بی¬تا، 583-581؛ قاضی عبدالجبار، 1408، ص666؛ اشعری،1362، ص150-149؛ شهرستانی، 1368، ص139)، اما در جزئیات این مسئله میان عالمان دینی اختلاف اساسی وجود دارد (جوادی و صباغچی، 1387، ص 1) اما اختلاف اساسی بر سر این است عذاب مخلد در دوزخ منقطع از او می¬گردد و سرانجام از نعیمی در دوزخ بهره¬مند می¬گردد (مفید، 1413، ص 46، قاضی عبدالجبار، 1408، ص 669، شهرستانی، 1368، ص 1/139)
نظریه¬پرداز اصلی انقطاع عذاب در میان صوفیه ابن عربی است، وی در کتابهای خود به ویژه فتوحات مکیه و فصوص الحکم این بحث را مطرح کرده و بنا بر اصولی که نزد او معتبر است حکم به انقطاع عذاب نموده است (ابراهیمی، 1376، ص2).
علامه طباطبائی نیز خلود در عذاب را پذیرفته معتقد است در قرآن صریحاً موضوع خلود درباره عده¬ای ذکر شد و در روایات متعددی که از طریق اهل بیت (ع) به ما رسیده این موضوع تایید شده است اما از نظر استدلالات و مقدمات کلی عقلی نمی¬توانیم جزئیات و خصوصیات مطالبی را که در شرع درباره¬ی معاد وارد شده اثبات کنیم، بنابراین راه ما در اینگونه مسائل منحصراً دلیل¬های نقلی و تصدیق حقایقی است که از راه وحی به ما رسیده است (سید مظهری، فردوس، 1388، ص 25-21).
در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی می¬باشد که می¬خواهد به این مسئله بپردازد که انقطاع عذاب اخروی از مخلدین در نار از مخلدین وجود دارد ابن عربی که عارف نامدار معتقد است که آنها از آتش عذاب رهایی پیدا می¬کنند ولی نظر علامه در مقابل دیدگاه ابن عربی قرار دارد و بر این اعتقاد است که مخلدین در نار در آن جاودانند و رهایی و جدایی از عذاب برایشان وجود ندارد. در این مقاله تلاش شده است تا از طریق آراء علامه طباطبائی به نقد دیدگاه ابن عربی در باب خلود عذاب اخروی بپردازد.
 
دیدگاه ابن عربی پیرامون خلود در عذاب
در ﻣﻴﺎن ﺻﻮﻓﻴﻪ و ﻋﺮﻓﺎ، ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ و ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺳﻌﻲ در اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮﻳﻪي اﻧﻘﻄﺎع ﻋﺬاب داﺷﺘﻪ اﺑﻦﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ. او در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺧﻮد، ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻓﺘﻮﺣﺎت مکیه و ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ، اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﻣﻄﺮح ﻛﺮده و ﺑﻨﺎ ﺑﺮدﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد او ﻣﻌﺘﺒﺮاﺳﺖ، ﺣﻜﻢ ﺑﻪ اﻧﻘﻄﺎع ﻋﺬاب اﻫﻞ ﻧﺎر در ﻧﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ. ﭘﻴﺮوان و ﺷﺎرﺣﺎن او ﻧﻴﺰ، ﻫﻢﭼﻮن ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻗﻮﻧﻮي، داود ﻗﻴﺼﺮي، ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ، ﺗﺎج اﻟﺪﻳﻦ ﺧﻮارزﻣﻲ و دﻳﮕﺮان ﺑﺎ وي ﻫﻢﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ.
اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﻬﻨﻤﻲاﻧﺪ وارد آن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺧﻮر اﺧﺮاج از ﺟﻬﻨّﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻌﺪ از ﻣدﺗﻲ رﻧﺞ و ﻋﺬاب، از آن ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ داﺧﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ، اﻣﺎ آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺧﻮر اﺧﺮاج از ﺟﻬﻨّﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ، ﻳﻌﻨﻲ اﻫﻞ ﻧﺎر، ﺗﺎ اﺑﺪ در آن ﻣﻜﺎن ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺰ از آن ﺑﻴﺮون ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ، وﻟﻲ ﭘﺲ از ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪي رﻧﺞ و ﻋﺬاب، رﺣﻤﺖ اﻻﻫﻲ آﻧﺎن را ﻓﺮاﻣﻲﮔﻴﺮد و آنﻫـﺎ در ﻫﻤـﺎن ﺳﺮا ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺟﻬﻨّﻢ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﻄﻠﻮﺑـﻲ ﻣﻲﺷﻮد، ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻈﺮ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﺘﺄﻟّﻢ و ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ (ابن عربی، 1395،ج 3، ص411). ﻟﺬا اﻫﻞ ﻧﺎرﮔﺮﭼﻪ در آﺗﺶ دوزخ ﻣﺨﻠّﺪﻧﺪ و ﺗﺎ اﺑﺪ در آن ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ، ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ دردﻫﺎ و رﻧﺞﻫﺎﻳﺸﺎن زاﻳﻞ ﮔﺸﺘﻪ و ﻋﺬاب ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻋﺬب و ﮔﻮارا ﻣﻲﺷﻮد و اﺳﺎﺳﺎً وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪي ﻋﺬاب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣال و ﺑﺎزﮔﺸﺖ آن ﺑﻪ اﺳﺘﻌﺬاب و ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ اﺳﺖ (ابن عربی، 1395،ج 3،ص463). اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ آﺗﺶ ودوزخ را وﻃﻦ اﻫﻞ ﻧﺎر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآورد، وﻃﻨﻲ ﻛﻪ از ﺑﻮدن در آن، ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻟﺬّت را ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ، ﭼﺮاﻛﻪ اﮔﺮﻛﺴﻲ در وﻃـﻦ ﺧﻮدﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻪ آن اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و از ﺑﻮدن در آن ﻟﺬّت ﻣﻲﺑﺮد، ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از دوري آن اﺣﺴﺎس ﻏﺮﺑﺖ و دلﺗﻨﮕﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻓﺮاﻗﺶ ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺠﺶ وﻋﺬاب او ﻣﻲﺷﻮد (ابن عربی،1370،ج 3، ص25).
وى همه عاصيان و گناهكاران حتى ملحدان و كافران را بالاخره ناجى و رستگار دانسته و به انقطاع عذاب به معناى درد حتى از كفار قائل شده و گفته است كه كفار هم اگرچه در آتش دوزخ مخلّدند و هرگز از آن بيرون نمى‏آيند، ولى پس از مدتى آنان را به آتش عادتى و الفتى پيدا مى‏شود و در نتيجه دوران عذاب- به معناى درد و شكنجه- پايان مى‏پذيرد و زمان نعمت و سعادت فرا مى‏رسد و عذاب گوارا مى‏گردد و در اين حالت عذاب را به واسطه عذوبت طعمش عذاب مى‏نامند كه عذاب در اصل از عذب گرفته شده است.
ابن عربی به قطع وجدایی عذاب از گناهکاران معتقد است او به انقطاع عذاب به معناى درد از جميع عاصيان از جمله كفار قائل بوده و اين قول مخالف اجماع اهل اسلام است كه جميع مسلمانان اعم از شيعيان و سنّيان اتفاق كلمه دارند، همان‏طور كه اهل بهشت در بهشت مخلّد مى‏باشند، كفار نيز براى هميشه در جهنم مى‏مانند و درد و شكنجه مى‏بينند (کاشانی، 1395، ص 101). اما ابن عربى، چنان‏كه گفته شد، با اينكه در ظاهر با اين اجماع مخالفتى نكرده، كه او هم به ظاهر به خلود كفار در آتش دوزخ قائل شده و عذابشان را دائمى دانسته است، اما در واقع خرق اجماع كرده است، زيرا اين عقيده هولناك و در عين حال غريب و نوظهور را اظهار كرده است كه كفار پس از مدتى كه در آتش جهنم ماندند آنان را به آتش عادتى و الفتى‏ پيدا مى‏شود.
در نتيجه آتش برايشان شيرين و گوارا مى‏گردد و عذاب، عذب مى‏شود، همان‏طور كه براى ابراهيم برد و سلامت گرديد كه رحمت خداوند بر غضبش سابق است. ملاحظه شد كه او بسيار زيركانه عذاب را از معناى اصطلاحيش كه درد و شكنجه است خارج كرد و براى آن معناى غير اصطلاحى قائل شد. و به اين وسيله هم با ظاهر اقوال مسلمانان به خلود كفار در آتش و عذاب الهى آشكارا از خود مخالفتى نشان نداد و هم عقيده خود را كه با مقصود اهل اسلام از خلود كفّار در عذاب مخالف است، به گونه‏اى موافق با آنان نماياند، به اين صورت كه قائل شد كه در دوزخ در خصوص همه عاصيان از جمله كافران، هم عذاب به معناى درد و شكنجه متحقق است و هم عذاب به معناى عذب و گوارا كه گفت گناهكاران مدتى- البته مدتى مديد و از نظر ما مغيّب- از آتش رنج مى‏برند و درد و شكنجه مى‏بينند، اما اين درد و شكنجه دائمى نيست و پايان كار همه عاصيان در همان آتش جهنم نعمت و خوشى خواهد بود و به اين طريق عذاب به معناى درد به عذاب به معناى شيرين و گوارا تبديل خواهد شد كه عذاب از عذب و عذوبت است (شرح عقايد النسفيّه، صص 144- 148؛ شرح مقاصد، ج 2، صص 228، 229؛ طوسی، بی¬تا، ص 328). و خلاصه فضل و رحمت الهى شامل جميع بندگانش مى‏شود كه او رحمن الدّنيا و الآخرة است. (ابن عربی، 1370، جلد 1، ص 94؛ كاشانى، ص 100؛ قيصرى، ص 213؛ ابن عربی، 1395، ج 1، ص 303)
ﭘﺲ ﻣﺤﻴﻲ اﻟﺪﻳﻦ دوامﻋﺬاب دوزﺧﻴﺎن را واﺟﺐ ﻧﻤﻲداﻧﺪ، ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ دوام ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻬﺸﺘﻴﺎن را ﺿﺮوري ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ وﻫﺮ دو را از اﻣﻮر ﻣﻤﻜﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﻛﻨﺪ (ابن عربی،1395، ج 1، ص 263).
قابل توجه است، كه ابن عربى همان‏طور كه دوام عذاب را واجب نمى‏داند همين‏طور براى دوام نعمت هم وجوبى نمى‏بيند چنان‏كه در فتوحات مكيه مى‏نگارد:
درست است كه مرتبه الوهيت لذاتها طلب مى‏كند تا در عالم بلايى و عافيتى باشد، اما از اين لازم نمى‏آيد كه بلا و همين‏طور عافيت دائمى باشد، مگر اينكه خدا بخواهد، زيرا عالم ممكن است و هر ممكنى همان‏طور كه قابل يكى از دو حكم ضد است قابل انتفاى يكى از آن دو حكم ضد نيز مى‏باشد، بنابراين در دار آخرت، خلود در عذاب لازم نيست، همان‏طور كه خلود در نعيم، البته هر دو ممكنن. (همان، ص 263)
اﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ درﺑﺎره ي ﺧﻠﻮد اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ در ﻧﻌﻤﺖ، ﻧﺼﻮﺻﻲ ﻗﻄﻌﻲ و ﺗﺮدﻳﺪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ وﺟﻮد دارد. او در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﻪ آﻳﻪي ﻗﺮآﻧﻲ «ﻳﺪﺧﻠﻪ ﺟﻨّﺎت ﺗﺠﺮي ﻣﻦ ﺗﺤﺘﻬﺎ اﻻﻧﻬﺎر ﺧﺎﻟﺪﻳﻦ ﻓﻴﻬﺎ» (ﺗﻐﺎﺑﻦ، 9) اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﺒﻬﻪي آﻧﺎن را ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻋﺬاب ﺟﺎوداﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻧﻌﻴﻢ ﻫﻢ ﺟﺎوﻳﺪان ﻧﻴﺴﺖ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎره¬ي ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻬﺸﺘﻴﺎن در آﻳﻪي 108 ﺳﻮره¬ي ﻫﻮد ﻓﺮﻣﻮده: «ﻋﻄﺎء ﻏﻴﺮ ﻣﺠﺬوذ»، ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺨﺸﺸﻲ ﻗﻄﻊﻧﺸﺪﻧﻲ و در آﻳﻪي 33 ﺳﻮره¬ي واﻗﻌﻪ ﻓﺮﻣﻮده: «ﻻ ﻣﻘﻄﻮﻋﻪ و ﻻ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ» (ابن عربی، 1395،ج: 3، ص 77). ﻟﺬا از ﻧﻈﺮ او، اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺪﻳﺖ ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻬﺸﺖ ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ. در ﻣﻘﺎﺑﻞ، ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد وي در ﺧﺼﻮص ﺳﺮﻣﺪﻳﺖ و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﻋﺬاب و درد و رﻧﺞ دوزﺧﻴﺎن ﻧﺼﻲ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ (ابن عربی،1370، ج 2، ص 673). و ﻧﺼﻮص ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﺘﻜﻠّﻤﻴﻦ و ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻠﻮد در ﻋﺬاب ﻗﺎﺋﻞاﻧﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﺄوﻳﻞﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ، ﭼﺮاﻛﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﺟﺎوداﻧﮕﻲ در ﺗﻤﺎم آن آﻳﺎت و رواﻳﺎت، آﺗﺶ ﻧﻪ ﻋﺬاب، ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺟﻬﻨّﻢ ﺟﺎوداﻧﻪ اﺳﺖ از ﺣﻴﺚ ﻧﺎرﻳﺖ. آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ اﺳﺖ، اﻣﺎ ﺟﻬﻨّﻢ از ﺟﻬﺖ ﻋﺬاب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻫﻠﺶ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻋﻨﻮان ﺟﺎوداﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ. ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل، در آﻳﺎﺗﻲ ﻧﻈﻴﺮ «اوﻟﺌﻚ اﺻﺤﺎب اﻟﻨﺎر ﻫﻢ ﻓﻴﻬﺎ ﺧﺎﻟﺪون» (ﺑﻘﺮه،39) و «ﺧﺎﻟﺪﻳﻦ ﻓﻴﻬﺎ اﺑﺪاً ﻻ ﻳﺠﺪون وﻟﻴﺎ و ﻻ ﻧﺼﻴﺮاً» (اﺣﺰاب،65)، ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﻴﺮ ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ در ﻋﺒﺎرت «ﺧﺎﻟﺪﻳﻦ ﻓﻴﻬﺎ» واژه¬ي ﻣﺆﻧّﺚ ﻧﺎر ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ واژه¬ي ﻣﺬﻛّﺮ ﻋﺬاب (ابن عربی،1395، ج 3، ص77) ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﻘﺪان ﻧﺼﻲ دالّ ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺪﻳﺖ ﻋﺬاب، وجود ندارد.
اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺮ دوام ﻋﺬاب وﺟﻮد ﻧﺪارد (ابن عربی، 1395ق، ج4، ص175 و ابن عربی، 1370، ج 1، ص263)؛ ﺑﻠﻜﻪ دﻻﻳﻞﻋﻘﻠﻲ زﻳﺎدي اﻧﻘﻄﺎع ﻋﺬاب را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ، از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦﻛﻪ وﻓﺎي ﺑﻪ وﻋﻴﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف وﻓﺎي ﺑﻪ وﻋﺪه واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ. او در ﻓﺼﻮص ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: «و ﻗﺪ زال اﻹﻣﻜﺎن ﻓﻲ ﺣﻖ اﻟﺤﻖ ﻟﻤﺎ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ ﻃﻠﺐ اﻟﻤﺮﺟﺢ.
ﻓﻠﻢ ﻳﺒﻖ إﻻ ﺻﺎدق اﻟﻮﻋﺪ وﺣﺪه و ﻣﺎ ﻟﻮﻋﻴﺪ اﻟﺤﻖ ﻋﻴﻦ ﺗﻌﺎﻳﻦ» (ابن عربی، 1370، ص94)
ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦﻛﻪ وﻓﺎي ﺑﻪ وﻋﺪه واﺟﺐ اﺳﺖ، ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ وﻓﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آن آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﺑﺎ ﺗﻘﻮاﻳﺶ وﻋﺪه¬ي ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻬﺸﺖ را داده ﺣﺘﻤﻲ و ﺿﺮوري اﺳﺖ، اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ، وﻓﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﺮان و ﻋﺎﺻﻴﺎن، ﻛﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ وﻋﺪه¬ي ﻋﺬاب را داده ﻧﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻤﺘﻨﻊ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ و ﺗﺤﻘّﻖ اﻣﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﺮﺟﺢ و ﻋﻠّﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آن را از ﺣﺪ اﺳﺘﻮا ﺑﻴﺮون آورد. ﻣﺮﺟﺢ وﻋﻴﺪ (اﻣﺮ ﻣﻤﻜﻦ) ﻣﻌﺼﻴﺖ اﺳﺖ، در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﻲ آﻳﺎﺗﻲ وﻋﺪه ي ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﻌﺎﺻﻲ را داده و اﻳﻦ وﻋﺪه ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮﺑﺶ ﻗﻬﺮاً ﻣﺤﻘّﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻠﺖ و ﻣﺮﺟﺢ وﻓﺎي ﺑﻪ وﻋﻴﺪ، ﻛﻪ ﻣﻌﺼﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﺎ ﻣﻐﻔﺮت ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﺎﻓﻌﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﺻﻴﺎن و ﮔﻨﺎهﻛﺎران و اﻧﻘﻼب ﻋﺬاب ﺑﻪ ﻋﺬب و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻘﻤﺖ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ در ﺣﻖّ ﻛﺎﻓﺮان، زاﻳﻞ و ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﻲﺷﻮد و ﻟﺬا وﻓﺎي ﺑﻪ وﻋﻴﺪ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ، ﭼﺮاﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﺪوم ﺑﻮدن ﻋﻠّﺖ، ﻣﻌﻠﻮل ﻧﻴﺰﻣﺤﻘّﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ (قیصری،1363، ص 212-211).
در اينجا اين اشكال به نظر مى‏آيد كه اگر عذاب ابدى نباشد لازم آيد، اسماء جلال حق تعالى از قبيل منتقم‏، قهّار و امثال آن معطّل شوند و اين جائز نباشد. (ر. ك. به رسائل ابن تيميه، رساله پنجم، ص 125).
ابن عربى پاسخ مى‏دهد كه صفات، نسب و اضافاتند و نسب و اضافات امورى هستند عدمى و نيست مگر ذات واحده و لذا جائز باشد كه حق تعالى در پايان به بندگانش رحمت فرمايد و عذاب برايشان ابدى نكند. چنان‏كه در فتوحات مكيه آورده است: «لمّا كانت الصّفات نسبا و اضافات و النّسب امور عدميّة و ما ثمّ الا ذات واحدة من جميع الوجوه لذلك جاز ان يكون العباد مرحومين فى آخرالامر و لا يسرمد عليهم عدم الرّحمة الى ما لا نهاية (ابن عربی، ج 1، ص 163)، (محسن جهانگيرى، 1375، 1جلد)
دیدگاه علامه طباطبایی پیرامون خلود در عذاب
علامه در تفسیر المیزان زیبا و مستدل بحث خلود در عذاب را مطرح کرده¬اند و به اشکالات وارده پاسخ داده¬اند
علامه معتقد به خلود در عذاب بود واعتقاد داشت که در این باره آیات و روایات بسیار آمده و غیر قابل انکار است
وعقل هم موید و موکد آن است علامه بیان می¬داشت که هماهنگی کامل بین عقل ودین وجود دارد.
البته اختلافاتی با توجه به ادله عقلی ونقلی مطرح می¬باشد عده¬ای معتقدبه موضوع خلود که برای عده¬ای ثابت است و در مقابل بعضی که معتقد به عذاب همیشگی برای هیچ کس نیست آنچه مسلم است در قرآن صریحا به آن اشاره و در احادیث به این موضوع تایید شده است اما با ادله عقلی ومقدمات کلی عقل نمی¬توانیم جزئیات وخصوصیات مطالب را اثبات کنیم زیرا عقل ما از درک جزئیات عاجز است بنابراین تنها را ما در این مسئله دلیل نقلی وتصدیقی حقایق است که از راه وحی به ما رسیده است.
اما درباره¬ی نعمت¬ها و عذاب¬های عقلی که به واسطه¬ی تخلق نفس به اخلاق فاضله یا فاسده به او می¬رسد، یا بر اثر اکتساب حالات نیک و بد پیدا می¬کند، باید گفت این حالات و ملکات، به صورتهای واقعی خود- خوب و بد- برای نفس انسانی ظاهر می¬گردد و نفس از صورت¬های خوب آنها متنعم می¬شود، به شرط اینکه ذاتا سعید باشد و از صورت¬های زشت آن ناراحت و معذب می¬شود (طباطبایی، 1393، ج 8، ص 628).
اگر اخلاق رذیله و حالات زشت صورت، در نفس راه نیاید و ملائم ذات آن نباشد، یعنی نفس از نفوس سعید بوده و بالعرض حالات و هیئتهای شقاوتمندانه¬ای به خود گرفته است، مانند نفوس مومنان گنهکار، چنین نفسی بالاخره آن صورت را رها می¬کند و آن حالات از او زایل می¬گردد؛ زیرا یک حالت قسری و غیر طبیعی است ولی اگر این هیئت¬های پست و شقاوتمندانه، راسخ در نفس گردد و صورت واقعی یا در حکم صورت واقعی جدیدی شود، به طوری که نفس بر اثر آن، نوعیت تازه¬ای پیدا کند، مانند نوع «انسان بخیل» که بخل، صورت انسانیت او شده است، همان طور که «نطق» صورت حیوانیت اوست و به سبب آن صورت جدیدی برای جنس حیوان به وجود می¬آید، در این حالت نوع مجرد جدیدی در تحت انسان به وجود می¬آید که همواره وجود خواهد داشت و کلیه اموری که در حال عدم رسوخ این حالت به طور قسر از او سر می¬زند، چون اکنون سرچشمه وجود آنها نوعیت است نه حالت قسرس، دایمی خواهد بود. این انسانی که به واسطه¬ی لوازم ملکات خود معذب است، از جهتی مانند کسی است که مبتلا به مرض «مالیخولیا» یا «کابوس» دایمی بوده باشد که همواره از قوه¬ی خیالی او صورت¬های هولناکی صادر می¬شود که او را عذاب می¬دهد، در حالی که نفس او بدون هیچ علت قسری و اجباری آنها را به وجود می¬آورد و در این حال، ملایم و موافق آن مریض نیست و از آنها ناراحت می¬شود، گرچه چنین شخصی از اینکه صورت¬های پیش گفته از وی صادر شده و منتهی به او می¬شود، متالم نمی¬گردد، ولی نظر اینکه «عذاب» همان است که انسان قبل از وجودش از آن گریزان و پس از وجودش طالب نجات از آن است در چنین مواردی صادق خواهد بود (طباطبائی، 1365، ص 89). بنابراین، آنچه را نفوس شقیه در سرای آخرت از صورتهای ناراحت کننده¬ای که معلول خلود آنهاست می¬کشند، مصداق عذاب است. از این رو، مطابق این دلیل عقلی باید گفت چنین نفوسی که شقاوت، لازمه ذات آنهاست، دارای عذاب خالد و غیر منقطعند.
علامه اشکالاتی را که برخی از منکرین خلود ذکر کرده¬اند به تفصیل بیان کرده و همگی را کاملا واضح البطلان می¬داند. پاره¬ای از این اشکالات چنین است: رحمت خداوند واسع و بی نهایت است. با این رحمت واسعه، چگونه متصور می¬شود موجودی بیافریند که عاقبت کار او عذاب دایم و مخلد باشد؟
عذاب وقتی عذاب است که یک حالت استثنایی و قسری و بر خلاف طبع باشد. بنابراین، عذاب دایم و همیشگی چگونه متصور است با اینکه حالات قسری هرگز دوام پذیر نیست؟ گناه بندگان همواره محدود و منقطع است، چطور ممکن است مجازات آن بدی و نامحدود باشد؟
خدماتی را که شقاوتمندان از نظر نظام عالم تکوین و آفرینش می کنند، کمتر از خدمات سعادتمندان نیست و اگر آنها نباشند، سعادتمندان هم نمی توانند به سعادت برسند، با این حال چرا آنها به عذاب دایمی شوند؟
عذاب افراد عاصی و سرکش، لابد برای انتقام است و انتقام در موردی فرض می شود که منظور، جبران و رفع نواقصی باشد که عصیان کننده به شخص منتقم مقتدر وارد کرده است و این معنا در مورد خداوند متعالی که غنی مطلق است، تصور نمی¬شود. بنابراین، چطور ممکن است کسی را عذاب کند تا چه رسد به عذاب دایم و مخلد؟
علامه، بطلان همه این اشکالات را با توجه به آنچه که درباره عذاب دائم گفته است، روشن می¬داند زیرا؛ عذاب همیشگی از آثار و خواص صورت شقاوت است که لازمه ی نفس شقی است. بنابراین، پس از آنکه ذات انسان صورت شقاوت را به خود گرفت و به واسطه¬ی استعداد شدیدی که بر اثر حالات اختیاری در او پیدا شده، متصور به صورت شقاوت شد، جایی برای این سوال باقی نمی¬ماند که چرا لوازم و آثار شقاوت دامنگیر او می-شود؟ زیرا در تمام موارد، استعداد شدید و تام ، باعث افاضه ی صورتهای مناسب آن استعداد است و همان طور که در موارد دیگر چنین سوالی نیست، مثلاً کسی نمی پرسد چرا ماده¬ی انسانی پس از قبول صورت انسانی، منشا افعال انسانی است؟ همچنین جایی برای سوال یاد شده در مورد آثار شقاوت نیست که از جمله آنها عذاب همیشگی است. به هر حال این مسئله به اختیار خود انسان باز می¬گردد و با این بیان، پاسخ تمام اشکالات پیش گفته اجمالاً روشن می¬گردد (طباطبائی، 1393، ج1، ص625).
مرحوم علامه پس از این، به پاسخ تفصیلی اشکالات یاد شده می¬پردازد و در پاسخ از اشکال اول می¬گوید: منظور از رحمت خداوند این است که خداوند به تناسب استعدادهای تامه¬ای که در شخص قابل حاصل می¬شود، افاضه می¬کند و اعطای صورت شقاوت که لازمه آن عذاب دایم است، به انسانی که استعداد شدید برای آن پیدا کرده، با رحمت عامه¬ی خداوند منافات ندارد، بلکه مقتضای رحمت عامه اوست. از این گذشته، اگر ایراد یاد شده صحیح باشد، به عذاب دایم اختصاص نخواهد داشت و عذاب منقطع اخروی و بلکه عذاب¬های دنیوی را نیز در بر می¬گیرد.
اما در پاسخ اشکال دوم باید گفت: آثاری که از نفس شقی صادر می¬گردد، متناسب با شقاوت اوست که صورت نوعیه خاصی را تشکیل داده است و از این جهت قسری در کار نیست، در عین اینکه مورد تنفر اوست و از نظر وجدان و ذوق مورد رضایت او نیست؛ همانند آدم مالیخولیایی که تصوراتی بر حسب طبع از قوه¬ی خیال او صادر می¬شود و او معذب می¬سازد.
در مورد اشکال سوم باید توجه داشت که عذاب از آثار گناهکاران محدود نیست، بلکه از آثار صورت شقاوت است که همواره برای نفس شقی ثابت است و گناهان، علل معده حصول صورت شقاوتند.
پاسخ اشکال چهارم این است که، خدماتی که کافران و مجرمان انجام می دهندف از نوع عبودیت عامه تکوینی است نه عبودیت خاصه. عبودیت عامه مستلزم رحمت عامه است نه رحمت خاصه و عذاب برای آنها همان رحمت عامه است. از این گذشته، اگر اشکال یاد شده درست باشد، لازمه¬اش انکار هر نوع عذاب دنیوی و اخروی منقطع و موید است.
و بالاخره در پاسخ اشکال پنجم باید گفت که انتساب عذاب مجرمان و کفار به خداوند مانند استناد همه موجودات به اوست. عذاب دائم به صورت شقاوتی مستند است که در اثر اعمال شخصی برای او پیدا می¬شود. از این گذشته، لازمه این اشکال انکار هر نوع عذاب است (طباطبائی، 1393، ج 1، صص 622-628).
نقد دیدگاه ابن عربی از نگاه علامه طباطبائی
ابن عربی معتقد بود به این که خلود کنندگان در نار پس از مدتی که عذاب کارهایشان را دیدند از عذاب رهایی
می¬یابند البه در همان جهنم باقی می¬مانند ولی عذاب نمی¬گردند علامه با توجه به دیدگاه ابن عربی می¬فرماید
مخلدین در اتش هماره در آتش وعذاب باقی می مانند و لحظه¬ای از عذاب رهایی پیدا نمی¬کنند چون این عذاب نتیجه شقاوت دنیای اعمال آنهاست وآخرت دار کیفر وجزا است.
از ﻧﻈﺮﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ اﮔﺮ اﺧﻼق رذﻳﻠﻪ و ﺣﺎﻻت زﺷﺖ آدﻣﻴﺎن در ﻧﻔﺲ راﺳﺦ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ، ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻔﺲ از ﻧﻔﻮس ﺳﻌﻴﺪه ﺑﻮده، ﺑﺎﻟﻌﺮض ﺣﺎﻻت و ﻫﻴﺌﺎت ﺷﻘﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ (ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﻮس ﮔﻨﺎهﻛﺎر) در ﻧﻬﺎﻳﺖ، اﻳﻦ ﺣﺎﻻت ﻋﺮﺿﻲ از ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻔﺴﻲ زاﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد، زﻳﺮا اﻳﻦ ﺣﺎﻻت ﺑﺮاي ﻧﻔﺲِ ﻣﺆﻣﻦِ ﺧﻄﺎﻛﺎر، ﻗﺴﺮي و ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ و ﻗﺴﺮ داﺋﻤﻲ و اﻛﺜﺮي ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. اﻣﺎ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺻﻔﺎت و ﻫﻴﺌﺎت زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ در ﻧﻔﺲ راﺳﺦ ﮔﺮدد، ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺻﻮرت واﻗﻌﻲ ﺟﺪﻳﺪي ﺷﻮد و ﻧﻮﻋﻴﺖ ﺗﺎزه¬اي ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ، اﻳﻦ ﻧﻮعِ ﻣﺠﺮّد ﺟﺪﻳﺪ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺴﺮي و ﻋﺮﺿﻲ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ داﺋﻤﻲ و ذاﺗﻲ اﺳﺖ. ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻔﻮﺳﻲ ﻛﻪ ﺷﻘﺎوت ﻻزﻣﻪي ذات آنﻫﺎﺳﺖ داراي ﻋﺬاب ﺧﺎﻟﺪ وﻏﻴﺮ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ (طباطبائی،1393، ج 1، ﺻﺺ 414 -413). روﺷﻦ ﺷﺪ که ﻣﺨﺎﻟﻔﺎ آن و ﻣﻨﺘﻘﺪن اﻧﻘﻄﺎع ﻋﺬاب، ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ وتنی چند از فلاسفه، در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺗّﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺬّﺑﻴﻦ در ﺟﻬﻨّﻢ دو ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ: ﻳﻚ ﮔﺮوه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻃﺒﻴﻌﺖ اوﻟﻴﻪ و ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻓﻄﺮي ﺧﻮد ﺧﺎرج ﻧﺸﺪه¬اﻧﺪ، وﻟﻲ در اﺛﺮ رﻓﺘﺎر و ﺣﺎﻻت ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ، ﻋﻮارﺿﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺴﺮي ﺑﺮ ﻧﻔﺲ آنﻫﺎ ﻣﺘﺮﺗّﺐ ﺷﺪه، «اﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﻟﻌﺮض ﻳﺰول و ﻻ ﻳﺪوم» و «اﻟﻘﺴﺮاﻻ داﺋﻤﻴﺎ» و ﻻ اﻛﺜﺮﻳﺎً، اﻳﻦ ﻋﻮارض ﻗﺴﺮي زاﻳﻞ ﺷﺪه و در ﻧﻬﺎﻳﺖ، اﻳﻦ ﮔﺮوه از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ذاﺗﻲ اوﻟﻲ ﺧﻮد ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﻋﺬاب از آنﻫﺎ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻣﻲﺷﻮد. ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺑﺎورﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺷﺮك و ﻛﻔﺮ در ﻧﻔﺲ آنﻫﺎ راﺳﺦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ داراي ﻳﻚ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻮﻋﻴﻪي ﺟﺪﻳﺪي ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ. از ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن، اﻧﻘﻄﺎع ﻋﺬاب اﻳﻦ ﮔﺮوه از اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﺟﻬﻨّﻢ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﻧﺪ و ﻋﺬاب آنﻫﺎ ﺧﺎﻟﺪ و ﺟﺎوﻳﺪان اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ از آنﻫﺎ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ.
«تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِيها كالِحُونَم» در مجمع البيان گفته كلمه «لفح» و همچنين «نفح» به يك معنا است، با اين تفاوت كه لفح تاثير بيشتر و كاريتر دارد، كه عبارت است از مسموميت جلدى كه پوست صورت را خراب مى‏كند، ولى نفح به معناى باد شديدى است كه پوست صورت را اذيت كند و كلمه «كالح» از «كلوح» است كه به معناى جمع شدن و خشكيدن لبها است، به طورى كه ديگر نتواند دندان¬ها را بپوشاند».
و معناى آيه اين است كه لهيب و هرم آتش آن چنان به صورتهايشان مى‏خورد كه لبهايشان را مى‏خشكاند، به طورى كه دندانهايشان نمايان مى‏شود، مانند: سر گوسفندى كه روى آتش گرفته باشند.
«أَ لَمْ تَكُنْ آياتِي تُتْلى عَلَيْكُمْ»
خداوند از کافران می¬پرسد که آیا آیات من برای شما خوانده نشد ؟ و آیا شما نبودید که انها را تکذیب کردید؟
کافران به جزای اعمال خود پی می¬برند و متوجه می¬شوند که خودشان در دنیا شقاوت را اندوخته¬اند بنابراین تقاضای بازگشت به دنیا و انجام کارهای نیک را دارند که این نشان از این دارد خودشان در غلبه شقاوت دخیل و تاثیرگزار بوده¬اند و اگر سعادت و شقاوت اختیاری و اکتسابی نبود وعده معنا نمی¬داشت چون اگر از جهنم به سوی دنیا بازگردند تازه همان حال اول را خواهند داشت ولی آنها خود را مقصر دانسته و مغلوب شقاوتشان می¬دانند و اعتراف می کنند که شقاوتشان جزء ذاتشان نبود بلکه ملحق به آنها شده و عارض بر آنها گشته و وقتی هم عارض شد که حجت بر آنها تمام شده بود.
گناهکاران می¬دانند که در دنیا اعتراف به گناه وتمرد خود توبه و پاک کننده است و آنها را از آثار سوء گناه نجات می¬دهد ولی خداوند در آیه «قال اخسوا…….هم الفائزون» آنها رامایوس کرده و آنها یقینا از رستگاری خود مایوس می¬شوند. خداوند اشاره می¬دارد که آنچه را که طلب می¬کنید یعنی اعتراف به جرم خود نوعی عمل است که ظرفش دنیا می¬باشد و آخرت دار جزا است.
کلمه یفتر که مضارع مجهول از تفتیر به معنای وکم کردن است وکلمه مبلسون جمع اسم فاعل از مصدر ابلاس به نومید کردن است می¬فرماید مجرمین که در عذاب جهنم قرار دارند از رحمت خدا وبیرون شدن از دوزخ نومیدند.
پروردگار می¬فرماید: ما به ایشان ستم نکردیم لیکن آنها خود به خود ستم کردند برای اینکه خدای تعالی تنها جزای اعمالشان را بهشان داده است پس خودشان به خود ستم کردند کافران که از خداوند ناامید می¬گردند از مالک دوزخ می¬خواهند که از خدا در خواست کندتا مرگشان را برساند.
یعنی مجرمین می¬خواهند معدوم وباطل محض گردند تا شاید به این وسیله از عذاب رهای پیدا کنند البته این نشان از این دارد که دوزخیان در دنیا هم که بودند مرگ را نابودی می¬دانستند نه انتقال از سرایی به سرای دیگر لذا در دوزخ تقاضای مرگ می کنند همان مرگ به معنای دنیایش که در ذهن داشتند .
مالک دوزخ ندا می دهد نه شما در همین زندگی شقاوت بار وعذاب الیم خواهید بود مالک دوزخ اظهار می دارد که ما حق را برایتان آوردیم ولی شما از حق کراهت داشتید وحق همان توحید وقرآن است.
البته این کراهت به حسب طبع ثانوی است که در اثر ارتکاب پی در پی گناهان در آدمی به وجود میاید چون هیچ بشری بنا به طبع خدادادی وفطری اولیش از حق کراهت ندارد زیرا فطرت انسان براساس حق است واگر غیر این بود وبر اساس طبعشان از حق تنفر داشتند دیگر تکلیف کردنشان به حق تکلیف به مالایطاق وغیر معقول می باشد.
 
نتیجه
ابن عربی بر طبق تحلیل¬هایی که از آیات و روایات انجام می¬دهد انقطاع عذاب مخلدین در دوزخ را نتیجه
می¬گیرد.
علامه طباطبایی معتقد است با توجه به ظاهر آیات و روایات و همچنین برهان عقلی خلود در نار وتعذیب ابدی برای کافران ومعاندین به صورت همیشگی وجود دارد و از عذاب رهایی پیدا نمی¬کند.
همچنین علامه طباطبایی معتقد است آن چه ابن عربی برای انقطاع عذاب مخلدین در آتش ثابت می¬کند دلیل بر انقطاع عذاب نیست بلکه برعکس خلود عذاب مخلدین را نتیجه می¬دهد.
با توجه به ادله های نقلی و عقلی که درباه مخلدین در عذاب وارد شده دو شبهه مطرح می¬گردد:
1- عدم تماثل، تساوی، توافق جزاء وعمل در صورت خلود در عذاب
2- تناقض رحمت و عدل الهی با عذاب دائم
البته بزرگانی همچون علامه جواب این شبهه را داده¬اند که شرک و نفاق و کفر برای مشرکان و منافقان و کافران ملکه شده و به منزله فصل وجودی آنها در آمده است و زوال ناپذیر است که سبب خلود در نار برای آنها است.
البته انجام کبائر سبب خلود در عذاب نیست هر چند انجام کبائر سرپیچی از دستور خدا و رسولش می¬باشد و گناه بزرگی است اما مجازاتش خلود در عذاب نیست.
آنچه که سبب خلود در عذاب می¬شود نا فرمانی از احکام خدا و رسولش و انکار آن درباره حکم قطعی اسلام می¬باشد که سبب ارتداد و کفر می¬گردد و این عمل آنها خلود عذاب را برایشان به ارمغان می¬آورد.
با توجه به آنچه که وارد شده عذاب خلود کنندگان در آتش به دو گونه می¬باشد:
1- عذاب جسمی 2- عذاب روحی و معنوی
که مورد دوم از عذاب جسمی سخت¬تر و دردناک¬تر است و شدیدترین کیفر روحی و معنوی برای کافران و یارانشان دوری از رحمت و لقای پروردگار و محروم شدن از نگاه محبت آمیز پروردگار می¬باشد.

فهرست منابع
1- ابن عربی محیی الدین، محمدبن علی(1395ق). الفتوحات المکیه. تحقیق و تقدیم عثمان یحیی. تصدیر و مراجعه ابراهیم مدکور. قاهره: انتشارات الهینه المصریه العامه الکتاب.
2- ابن عربی محیی الدین، (بی تا). الفتوحات المکیه (4 جلدی). بیروت: دار صادر.
3- ابن عربی محیی الدین، (1370). فصوص الحکم. تهران: انتشارات الزهراء. چاپ دوم.
4- اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1362). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. ترجمه دکتر محسن مویدی. تهران: امیر کبیر.
5- بطحائی، گلپایگانی، سید حسن (1392). بررسی و تحلیل نظریه ابن عربی در نفی جاودانگی عذاب دوزخیان. فصلنامه علمی- پژوهشی اندیشه نوین دینی. سال نهم. شماره چهل و دو.
6- جوادی، محسن؛ صباغچی، یحیی(1387). عذاب جهنم: دائمی یا موقت؟ بررسی و نقد دلایل انقطاع عذاب اخروی. فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آینه معرفت. دانشگاه شهید بهشتی.
7- دیباجی، سید احمد ابوالبرکات؛ گلی فروشانی، فاطمه (1390). نقد و بررسی دلایل انقطاع عذاب جهنم از نظر ابن عربی و ملاصدرا.فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز. پیاپی 39.
8- سیاه کوهیان، هاتف (1391). کیفیت و حدود عذاب اخروی در نگرش عرفانی محی الدین ابن عربی. فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آینه¬ی معرفت. سال دهم. شماره سی. دانشگاه شهید بهشتی.
9- سید مظهری، منیره؛ فردوس، حمیده (1388).بررسی دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی در مساله خلود در عذاب. فصلنامه حکمت و فلسفه. شماره دوم. دانشگاه شیراز.
10- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1368 ه-1948). الملل و النحل. تصحیح شیخ احمد فهمی محمد. قاهره. مطبعه حجازی. چاپ اول.
11- طباطبايي، محمدحسين، (1393ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلی المطبوعات.
12- طباطبائی، محمد حسین(1365). قرآن در اسلام. به کوشش سید هادی خسرو شاهی. بوستان کتاب .قم.
13- طوسی، خواجه نصیرالدین. کشف المراد شرح تجریدالاعتقاد. با شرح علامه حلی و ترجمه شیخ ابوالحسن شعرانی. تهران. اسلامیه. بی¬تا.
14- قاضی عبدالجبار بن احمد (1408 ه- 1988م). شرح الاصول الخمسه. تعلیق احمد بن ابی هاشم. تحقیق عبدالکریم عثمان. قاهره. مکتبه و هبه. چاپ دوم.
15- قیصری، داود بن محمود (1363). شرح فصوص الحکم. قم: بیدار.
16- مجلسي، محمدباقر، (بيتا)، بحار الانوار، تهران: دار الكتب الإسلاميه.
17- ابراهیمی، حسن(1376). عذاب دائم از دیدگاه ابن عربی. دفتر شصت و یک. دانشکده الهیات دانشگاه تهران.
18- مفید، محمد بن النعمان (1413) اوائل المقالات. تحقیق ابراهیم انصاری. الموتر العالمی لالفیه الشیخ المفید.
19- محسن جهانگيرى، ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى 1375، 1جلد، انتشارات دانشگاه تهران- تهران، چاپ: چهارم.

چکیده:
امام سجاد (علیه السلام ) ششمین امام معصوم برای تربیت جامعه، مضامین تربیتی را به خاطر شرایط سیاسی حاکم بعد از فاجعه عاشورا- که دوران اختناق شیعه بود- در قالب دعا بیان می کردند . “صحیفه سجادیه” از جمله کتابهایی است که حاوی این مضامین تربیتی است و دیدگاه های امام علیه السلام را بیان نموده است. یکی از این مضامین، “مقابله با ظلم” است که در دعای شماره 14 آن به طور خاص مورد توجه قرار گرفته و حاوی نکات بسیار مهمی می باشد. ایشان در این دعا در صدد معرفی ظلم و طرق مقابله با ظلم است. این مسئله به دلیل اهمیت و نقشی که در سعادت اخروی و دنیوی بشر دارد، شايسته توجه و عنايت بيشتري است و نقش تربیتی مهمی نیز برای انسان در پی دارد. انسان در زندگی روزمره خود در معرض ظلم قرار می گیرد و لازم است که از آموزه های کلامی برای مقابله با ظلم استفاده کند. تحقیق حاضر در صدد پاسخگویی به این سوال است که: ظلم و راه های مقابله از نظر امام سجاد علیه السلام چیست؟ این تحقیق در سطح توصیفی و با روش فیش برداری و مطالعه اسنادی و کتابخانه ایی انجام شده است. نتایج حاصله از این قرار است که: امام سجاد علیه السلام، استعانت به علم الهی و و قدرت الهی را مهمترین وسیله برای رهایی از ظلم می دانند، امام در این باب راه های استعانت را، بیان فرموده و اثرات آن را ذکر فرمودند، تا با تمسک به این راه ها در مقابل ظلم ایستادگی کرد.

کلید واژه:
ظلم، صحیفه سجادیه، استعانت، علم الهی ، قدرت الهی
 
مقدمه:
امام سجاد (علیه السلام ) در دعای شماره 14 “صحیفه سجادیه” ، به معرفی ظلم و طرق مقابله با ظلم پرداختند.
از آن جایی که اعتقاد به رسالت انسانهايى كه از سوى خداوند براى راهنمايى و هدايت بشر آمده‏اند و امامت ائمه هدى (ع) براى استمرار اين هدايت الهى يكى از اركان دين دارى به شمار مى‏آيد. و از نظر قرآن كريم، همه انبيا و اولياى الهى رهبرانى هستند كه انسانها را بر آنچه مورد رضايت خداوند است، رهبرى و هدايت مى‏كنند و انسان‏ها براى موفقيت خود بايد در تمام ابعاد زندگى به آنها اقتدا كنند و آنها را الگوى رفتارى قرار دهند. پس تمسک به بیانات امام سجاد علیه السلام که یکی از رهبران دینی ما هستند، در ابعاد زندگی ما نقش زیادی دارد. پس باید نگرشی عمیق در دعا های امام سجاد علیه السلام در مورد مباحث مرتبط کلامی داشت تا از این چشمه هدایت بهره ای به اندازه وسع بدست آورد، واین مباحث اخلاقی و تربیتی را در زند گی بکار برد. امام سجاد علیه السلام، در دعای 14 صحیفه سجادیه مصادیق ظلم را طغیان و سرکشی، همچنین غرور و غفلت می داند. سپس راههای مقابله را آن را مطرح می کند. از این رو در این تحقیق به راه های مقابله با ظلم از منظر امام سجاد علیه السلام با تاکید بر باب 14 صحیفه سجادیه پرداخته شد، تا آموزه های کلامی امام را درمورد مقابله با ظلم بیان گردد.
تحقیق حاضر در صدد پاسخگویی به این سوال است که: ظلم و راه های مقابله از نظر امام سجاد علیه السلام چیست؟ این تحقیق در سطح توصیفی و با روش فیش برداری و مطالعه اسنادی و کتابخانه ایی انجام شده است.
در این تحقیق ابتدا به مفهوم شناسی، در مورد کلمه ظلم پرداخته شده است و بعد بیانات امام سجاد علیه السلام در باب چهاردهم، که شیوه مقابله با ظلم ، از طریق استعانت به علم الهی و قدرت الهی، پرداخته می شود، و امام روش استعانت به علم الهی، در مقابله با ظلم، را بیان می کنند و اثر این استعانت را، امید وار بودن مظلوم، به یاری خداوند می دانند.

تعریف واژه ظلم
ظلم( مصدر عربی) در لغت به معنای قرار دادن چیزی در غیر جای خودش خود، ستم، ستم کردن و بی داد آمده است. (سیاح، احمد،۱۳۳۰ه.ش). ابن فارس گفته است ظلم دارای دو معنی اصولی است: ۱ - تاریکی و سیاهی ۲- چیزی را از ستم در غیر موضوع خود نهادن. (قریب، محمد،۱۳۶۶ه. ش ) همانطور که شخص در تاریکی چیزی را نمی‌بیند در حال ستم کردن هم مثل اینکه در تاریکی فرو رفته نمی‌تواند درک حقیقت کند و بطور کلی می‌توان گفت ظلم به معنای ستم و گذاشتن چیزی در غیر محل آن است. ( رامپوری، ۱۳۶۳ )
بیشتر آنچه در آیات و روایات، و عرف مردم ذکر می‌شود معنای اخص ظلم، مراد است. (نراقی ، 1378ش) پس اصطلاح معروف «ظلم‏» به معناى رعایت نکردن حق است. در این تعریف، حق جایگاهى محورى دارد. علماى اخلاق، ظلم‏ را به اعتبار کسانی‌که هر یک به ‏نوعى حقى بر انسان دارند، به انواعى تقسیم کرده‌اند: ظلم‏ به خدا، ظلم‏ به خود و ظلم‏ به دیگران. ظلم‏ در تمام این موارد، به معناى عدم مراعات حقوقى است که انسان در برابر آنها مسئول است.
بنابراین ظالم به کسى می‌گویند که خود را به سپاس‌گزارى از نعمت‌هاى بی‌شمار الهى و مراعات تکالیف شرعى ملزم نمی‌داند و در برابر توانایی‌ها و استعدادهایش مسئولیتى‏ احساس نمی‌کند و از سویى حقوق دیگران را نیز پایمال می‌کند. (علیزاده ، 1389ش).
طرح بحث
از منظر امام سجاد علیه السلام با استعانت به علم و قدرت الهی می توان، با ظلم مقابله کرد. ایشان در این باب از دعا یادآور می شوند، با توجه به مباحث اعتقادی و کلامی می توان بامشکلاتی همچون ظلم مقابله کرد . با توجه به راه کار هایی که امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه بیان گشت، می توان به این نکته دست یافت ، که امام در بیاناتشان الهام آور کلام وحی هستند. گویا در صدد کاربردی کردن مباحث کلامی در زندگی روزمره و در هر عصر و زمان هستند، از جمله کاربرد مباحث کلامی و اعتقادی، مقابله با ظلم در هر عصر وزمانی می باشد، و امام یادآور آثار و فواید این توجه به مباحث کلامی و اعتقادی می شوند، تا با بیان این نکات، جنبه ترغیبی، در مومنین ایجاد کنند، که یادآوری همه جانبه معارف کلامی و اعتقادی در مقابله با ظلم راه گشاست، و باعث رشد و تکامل آدمی می شود..

1. استعانت به علم الهی از منظر امام سجاد علیه السلام در مقابله با ظلم
امام سجاد علیه السلام در بند اول از باب چهاردهم می فرمایند: « ای خدایی که سرگذشت حال پریشان ستم دیدگان بر تو پنهان نیست.» و امام در بند دوم از همین باب می فرمایند:« و ای خدایی که داستان آنها به شهادت گواهان نزد تو نیازمند نیست.» ودر بند پنجم از همین باب می فرمایند: « تو ای خدای من! بر ستم ها و هتک حرمت هایی که از فلان ستمگر به من رسیده کاملا آگاهی» (الهی قمشه ای ، 1386)
در همه ی بند های ذکر شده از امام در باب چهارده، اشاره به این مطلب داشته که، خداوند به همه ی نیات و رفتارهای انسان علم و آگاهی کافی دارد و کوچکترین اعمال و نیات آدمی در نزد او پوشیده نیست و در نزد خداوند حاضراست و خداوند در شهادت بر ظلم ها یی که انسان به خود و دیگری می کند کافی است. و توجه به این نکته ضروری است وقتی انسان بداند تمام اعمال و نیاتش نزد خدا حاضر و معلوم است و خود را در محضر خداوند بداند، این یک شیوه بسیار موثر در مقابله با ظلم به خویشتن و ظلم به دیگران می باشد.
امام سجاد علیه السلام در باب چهاردهم روش استعانت به علم الهی، در مقابله با ظلم را بیان می کنند و مصادیق این استعانت را، که شامل، علم خدا به عاقبت ظالم و علم خدا به ظلم ظالم است، بر می شماردند. و اثر این استعانت جستن را، امید وار بودن مظلوم به یاری خداوند می دانند.
خداوند در آیات الهی می فرمایند که با آگاهی و علم همه جانبه و دقیق خود نسبت به هر گونه گناه و ظلمی چه به خود و چه به دیگران اشراف دارد و دامنه این علم الهی هم در دنیا و هم در آخرت می باشد، و فردی که در معرض ظلم به خود یا به دیگران قرار می گیرد باید بداند که خداوند او را در دنیا و آخرت رسوا خواهد کرد پس استعانت به علم الهی انسان را متذکر می کند تا مرتکب ظلم به خود و دیگران نشود و اگر هم مظلوم واقع شود با تمسک به علم الهی و توکل به او، خداوند او را با راههای مختلف یاری می کند، تذکر این نکته ضروری است که همه چیز در پیشگاه خدا حاضراست و او به ما علم و احاطه دارد.
خداوند در قرآن می فرماید: «يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ الْسِنَتُهُمْ وَ ايْديهِمْ وَ ارْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ؛ روزی که زبان‌ها و دست‌ها و پاهایشان بر ضدّ آنان به آنچه می‌کرده‌اند، گواهی دهند. و از روایات استفاده می‌شود که همة اعضای بدن هر کدام به نوبة خود بر اعمال دنیوی آنان گواهی می‌دهند. » «وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَيْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنطَقَ كُلَّ شَيْء ؛ به پوست‌های بدن-شان گویند: چرا بر ضدّ ما گواهی داده‌اید؟ گویند: خدایی که هر چیزی را به سخن درآورده ما را نیز گویا کرده است. » آن روز ظالمان، حسرت زده اظهار ندامت و پشیمانی می‌کنند، ولی دیگر چه جای حسرت و پشیمانی است.
قرآن می‌فرماید كه روز قیامت «وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمینَ مُشْفِقینَ مِمَّا فیهِ وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا كَبیرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً»(كهف/49) پرونده‌ای بازمی شود، مجرم نگاه به پرونده‌اش می‌كند می‌گوید: این چه پرونده‌ای است؟ که ریز و درشت كارهای من را ضبط كرده است.»
امام سجاد علیه السلام در باب چهار دهم مصادیق این استعانت جستن را، که شامل علم خدا به عاقبت ظالم و علم خدا به ظلم ظالم است برمی شمرند، تا مظلوم بداند که خداوند به ظلم هایی که به او شده آگاهی دارد و عاقبت و فرجام بد ظلم در دنیا و آخرت همراه ظالم است. و ظالم بداند که خداوند به همه ی افعال و نیاتش آگاه است و هیچ را ه فراری از فرجام کار خود در دنیا و آخرت ندارد.
با توجه به بیانات امام سجاد علیه السلام در بند اول از باب چاردهم، که می فرمایند: « یا من لا یخفی علیه انباء المتظلمین؛ ای خدایی که سرگذشت حال پریشان ستم دیدگان بر تو پنهان نیست.» باید دانست که اثرات اعمال آدمی چه ظلم به خود باشد یا ظلم به دیگری بدون تردید به دنبال آدمی است و خداوند علم به معالیل افعالمان نسبت به خودمان و دیگران دارد و آفريدگار جهان، همه هستى را بر اساس عدالت آفريده، خود عادل مطلق است و هرگز كمترين ستمى به آفريدگان روا نمى‏دارد. به همین خاطر خداوند در قرآن هر گونه ظلمی را نکوهش می کند. انَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ مِثْقالَ؛ ذَرَةٍ خداوند (حتى) به اندازه سنگينى يك ذرّه هم ستم نمى‏كند »( نساء،آيه40 )» همچنین می‌فرماید: « وَاللَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمينَ؛ خداوند ستمگران را دوست ندارد » (سوره هود،آيه18 )
واژه «ظلم» و مشتقات آن در بسيارى از آيات قرآن مطرح و مورد نكوهش قرار گرفته و گوياى آن است كه اين پديده شوم تا چه حد زشت و مورد خشم خدا و خردمندان است. همچنين پيام همه آن آيات نورانى به پيروان راستين قرآن اين است كه تلاش كنند هرگز آلوده به ستمگرى نشوند و آن را از دوست و دشمن، دريغ دارند.
انسان مؤمن و خردمند همواره بايد در مرز عدالت گام بردارد و در محل كار و منزل و محلّه، نسبت به همكاران، فرادستان و فرودستان، همسر و فرزندان، همشهريان و همكيشان و همنوعان، كمترين ستمى روا ندارد چنانكه بايد به افكار و انديشه‏هاى متعالى و فرهنگ و آداب و رسوم انسانى پايبند باشند. حتى حق ندارد نسبت به مواهب طبيعى، حيوانات وحشرات و ساير پديده‏ها ستم روا دارد، چرا كه هر گونه ستمگرى با اسنانيت، شرافت، جوانمردى، ديانت و ديگر فضايل انسانى در تضادّ است و سرشت پاك آدمى آن را بر نمى‏تابد و فرجامى جز دوزخ قهر الهى ندارد. «انَّا اعْتَدْنا لِلظَّالِمينَ ناراً احاطَ بِهِمْ سُرادِقُها؛ ما براى ستمگران آتشى تهيه ديده‏ايم كه سراپرده‏اش از هر سو بر آنان احاطه دارد.» (سوره كهف، آيه 29)
در کتاب حیات بخش و آسمانی قرآن کریم آیات زیادی در باره ظلم آمده است، خداوند عزیز در قرآن با ذکر عاقبت فرعون و فرعونیان، سرانجام کار ستمگران را به مخاطبانش گوشزد نموده و فرموده است: «فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ[قصص/ ۴۰] ما نيز او و لشكريانش را گرفتيم و به دريا افكنديم، اكنون بنگر پايان كار ظالمان چه شد؟»
فرعونیان بخاطر ظلم هایی که مرتکب شدند، لعنت الهی را در دنیا و آخرت برای خود خریده و خود را از یاری الهی در آخرت محروم کردند. قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنصَرُونَ و ما آنها را پيشواياني كه دعوت به آتش (دوزخ) مي‏كنند قرار داديم، و روز رستاخيز ياري نخواهند شد» (قصص/ 41 )
خداوند با اینکه آیات زیادی از نشانه های قدرت خود را توسط حضرت موسای کلیم به فرعون نشان داد، اما فرعون تا آخرین لحظات عمر خود به سرکشی و ظلم خود ادامه داد و برای دستگیری بنی اسرائیل به تعقیب آنان پرداخت، هنگامی که حضرت موسی با همراهانش به رود نیل رسیدند، فرمان الهی صادر شد که عصای خود را به دریا بزن، دریا شکافته شد و راهی برای عبور باز شد، حضرت موسی با همراهان از رود نیل عبور کردند، وقتی فرعون و لشکریان کاملا وارد رود نیل شدند، خداوند آنان را به کیفر ظلم و ستمشان، غرق نمود. و آنها را مایه عبرت آیندگان قرار داد.
امام سجاد علیه السلام در بند دوم از باب چهاردهم می فرمایند:« و یا من لا یحتاج فی قصهم الی شهادات الشاهدین؛ و ای خدایی که داستان آنها به شهادت گواهان نزد تو نیازمند نیست.» (الهی قمشه ای ، 1386)
امام در این فراز تاکید می دارند که، همه ی ظلم هایی که انسان به خود و دیگران می کند، خداوند به آنها شاهد و ناظر است و در روز قیامت، خداوند بر ای شهادت دادن به ظلم ها، کافی است. و در قرآن هم آیاتی آمده، و به ظالم هشدار می دهد، این که ظالم، گمان نکند که خدا به افعال ظالمانه اش علم ندارد. « وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلا عَمَّا يَعمَلُ الْظّالِمُونَ انَّما يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فيهِ الابْصارُ مُهْطِعينَ مُقْنِعي رُؤُسِهِمْ لا يَرْتَدُّ إلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ افْتِدَتُهُمْ هُواء» (سوره ابراهيم، آيه41 و 42 ) «گمان مكن كه پروردگار، غافل است از كرده ظالمان و ستمكاران نه چنين است، و اين مهلتي كه به ايشان داده به جهت آن است كه عذاب و سزاي عمل ايشان را به روزي اندازد كه در آن چشمها به كاسه سر مي‏جهد. و همه مردمان در آن روز شتابان خواهند بود. يعني از حيراني و سرگرداني آرام و سكون نخواهند داشت و به هر طرف خواهند دويد. و چشمهاي ايشان باز خواهد ماند، و قدرت نخواهند داشت كه چشمهاي خود را به هم گذارند. و دلهاي ايشان از شدّت خوف و فزع، پريده خواهد بود و از عقل و هر چيزي خالي خواهد بود».
خداوند سبحان در جای دیگر می فرمایند: « وَ سَيَعْلَمُ الَّذينَ ظَلَمُوا اي مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ؛ زود باشد بدانند آنان كه ظلم و ستم كردند، كه بعد از موت بازگشت ايشان به كدام مكان خواهد بود»( سوره شعراء، آيه 227 ) و در آیات قرآن داریم که هدف از مهلت و استدراج ظالمان را بیان می کند: «وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَيْثُ لاَ يَعْلَمُونَ وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ؛ و آنان که آیات ما را تکذیب نمودند، آنان را تدریجاً از جایی که نمی‌دانند غافلگیرمی‌کنیم و به آنان مهلت می‌دهیم که تدبیر و نقشة من سحت استوار است (و گریزی از آن نیست)» «استدراج» در این آیه به این معناست که ظالمان را تدریجاً و اندک اندک به هلاکت می‌رسانیم. اصل آن از «درج» به معنای «تا کردن نامه یا لباس» است. به این اعتبار، مرگ و هلاکت را نیز «درج» گفته‌اند، زیرا طومار زندگی را درهم می‌پیچد؛ و اینکه استدراج را مقیّد کرد به راهی که خود آنان نفهمند، برای این است که بفهماند این نزدیک کردن آشکار نیست، بلکه در همان سرگرمی به تمتّع از مظاهر زندگی مادی مخفی است و در نتیجه ظالمان با زیاده روی در ظلم و معصیت، پیوسته به سوی هلاکت نزدیک می‌شوند. پس می‌توان گفت: استدراج تجدید نعمتی بعد از نعمت دیگر است، تا بدین وسیله التذاذ به آن نعمت‌ها ایشان را از توجّه به وبال کارهایشان غافل سازد.. امام علی علیه السلام می فرمایند: « اگر ظلم به كسی بكنی، خدا دشمن توست. » (علی ابن ابی طالب، دشتی، 1379،نامه 53)

2. استعانت به قدرت الهی از منظر امام سجاد علیه السلام در مقابله با ظلم
امام سجاد علیه السلام در این باب از دعا می فرمایند، که با توجه داشتن به به قدرت الهی و افاضه الهی می تواند در مقابله با ظلم به رشد و تکامل انسانی و معنوی دست یابد. از جمله مواردی که در مقابله با ظلم، می تواند ااثر تکاملی بر فرد و باز دارندگی ظلم داشته باشد، مانند: خداوند با افاضه اش، حسن رفتار نسبت به ظالم، را برایش جلوه دهدو همچنین با مصونیت یافتن روح از ارتکاب حالات نفسانی ظالم، مومن تکامل یابد و ظالم مایوس گردد و با توجه به قدرت الهی از خداوند بخواهد که رفتارش از امتثال رفتاری با ظالم، مصونیت یابد ، و با متصل شدن به سرشمه خوبی ها و قدرت الهی بتواند به روحی پرورش یافته دست یابد و در مقابل ظلم بایستد نه این که مومن هدفش را گم کند و ضعیف شود. و امام اثرات استعانت به قدرت خدا را بر می شمرند که، شفا یافتن سینه بر درد درونی کینه و غضب و فرونشاندن خشم و قدرت الهی بر عوض دادن به مظلوم می باشد. و امام عوض دادن به مظلوم از جانب خدا را به دوصورت، مورد عفو الهی قرار گرفتن و شامل لطف خدا شدن می دانند.امام سجاد با بیان این نکات، می خواهند، مومنین را به معارف کلامی و اثرات آن متذکر کنند تا توجه مومنین به معارف اعتقادی هرچه بیشتر گردد.
در ديدگاه اسلام، انسان از استعدادهاى ارزنده‏اى برخوردار است كه اگر آنها را از قوّه به فعل رساند، جايگاه واقعى خويش را در نظام هستى به دست مى‏آورد و بر بسيارى از آفريده‏ها برترى مى‏يابد و نماينده خدا در زمين مى‏شود، آن‏گاه در بستر تكاملى خود، آهنگ پرواز به عالم ملكوت مى‏كند و قرب الهى را مى‏طلبد و همواره تلاش مى‏كند تا به انديشه و عمل خويش، رنگ خدايى بزند و طبيعى است كه با چنين آرمان والايى اسير و زبون قدرتهاى زر و زور و تزوير نمى‏شود و آنچه براى او اهميت دارد، سلوك در راه رسيدن به معشوق و اجراى فرامين اوست و مى‏يابد كه هيچ كس جز خدا و اولياى الهى، حق فرمانروايى بر انسان را ندارد؛(الهامی نیا، بی تا ، اخلاق سياسى، ص196 )چرا كه قرآن فرموده است: «اطيعُوااللَّهَ وَ اطيعُواالرَّسُولَ وَ اولِى‏الْامْرِ مِنْكُمْ؛ از خدا اطاعت كنيد فرمان پيامبر و اولوالامر را اجرا كنيد » نساء، آيه 59 از اين رو، مؤمن، تنها به قانون خدا گردن مى‏نهد و هيچ قانون و دستور ديگرى را به رسميت نمى‏شناسد و زير بار آن نمى‏رود.
انسان با انديشه توحيدى در مى‏يابد كه خرد و كلان هستى در اختيار خداست؛ هر چه و هر كه را بخواهد موجود يا نابود مى‏كند، به هر كس بخواهد مى‏بخشد و از هر كس كه بخواهد مى‏ستاند، هر كس را بخواهد عزت مى‏بخشد و هر كه را اراده كند، بر خاك مذلّت مى‏نشاند. آل عمران، آيه 26 بنابراين، معنا ندارد كه انسان موحّد پيش غير خدا گردن كج كند، دست نياز ببرد يا چيزى بطلبد يا زور بشنود و دم بر نياورد.
قرآن مجيد بطور مكرّر بر اين نكته ظريف تأكيد كرده كه خداوند با خدايى خويش- كه خالق و مالك همه آفريده‏هاست- به اندازه سر سوزنى به كسى ظلم نمى‏كند: « قُلْ مَتاعُ‏الدُّنْيا قَليلٌ وَالْاخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ‏اتَّقى وَلا تُظْلَمُونَ فَتيلًا؛ بگو كالاى دنيا اندك و سراى آخرت براى كسى كه تقوا پيشه كند، بهتر است و شما به اندازه رشته‏اى (كه در شكاف هسته خرماست) ستم نمى‏بينيد! »( نساء، آيه 77) حال كه خدا چنين است، جز او چه حقى دارد كه بر بندگان او ستم روا دارد و يا آنان را خوار و برده خود سازد؟
مهم‏ترين باور دينى، ايمان به خدا و يكتاپرستى است. توحيد و خداپرستى موجب مى‏شود نگرش فرد به همه هستى و زندگى انسان، هدف دار و معنادار باشد و در رفتار با انسجام، زمر، 29 و بقره 156وحدت رويه و آرامش عمل كند. رعد، 28 و فتح، 4باور به خدا، همه رفتارها و زندگى خانوادگى را به سوى كسب رضايت خداوند سوق مى‏دهد. انعام، 162فردى كه خدا را ناظر بر اعمال خود و همراه خود مى‏داند حديد، 4و او را حتى از رگ گردن قاف، 195 نيز به خود نزديكتر مى‏بيند، تلاش مى‏كند در برخورد با اعضاى خانواده و انجام وظايف خانوادگى، رضايت او را جلب نمايد توجه به عدالت خداوند و اين كه هيچ گونه ظلم را روا نمى‏دارد نساء، 40 و حق هيچ موجودى را ضايع نمى‏كند (كهف، 30)
انسان مؤمن اداره جهان و همه تغيير و تحولات هستى را در تصرف خداوند و در احاطه اراده او مى‏داند و در رويارويى با مسائل زندگى توكل و اعتماد به چنين خدايى باعث تقويت اراده و تأثير كم‏تر عوامل مخل روانى شده و در كوشش براى حل آن مسائل و رسيدن به تعادل و سازگارى، تواناتر مى‏گردد و چنان كه نبود توكل بر خدا اراده فرد را تضعيف نموده، روزنه‏هاى اميد و موفقيت را بر روى او مى‏بندد و او را از تلاش و جديت كافى باز مى‏دارد. در نتيجه وضع از آنچه هست، به مراتب بدتر و بغرنج‏تر مى‏شود. داشتن حالت تسليم و رضا در برابر مقدرات الهى از ديگر آثار ايمان و اعتقاد به خداوند است هنگامى كه فرد باور داشته باشد كه همه رويدادهاى جهان هماهنگ با مشيت، اراده، قضا و قدر و اذن و تأثيرى است كه در اسباب و علل وقوع حوادث قرار داده است « لا قوة الا باللَّه» كهف، 39، و تنها خداوند است كه به مصالح انسانها، آگاه‏تر است و بلكه نسبت به خودشان نيز خيرخواه‏تر است. «انا اعلم بما يصلح عليه امر دين عبادى المؤمنين»« فانى انا اللَّه الرحمن الرحيم» اصول كافى، ج 3، ص 100 و 101 از همه حوادث تلخ و شيرين برداشت و تفسير درست و منطقى خواهد داشت و به همه آنها به عنوان آزمونهاى الهى خواهد نگريست كه او بايد از همه اين آزمونها پيروز و سربلند بيرون بيايد.( الهامی نیا بي تا)
امام سجاد علیه السلام، طرق استعانت به قدرت الهی در مقابله با ظلم را بصورت مراحل جلوگیری از ظلم در استعانت به خدا، که کم کردن و میسر نکردن ظلم ظالم و باز داشتن و ناتوان کردن ظالم بر ظلمش و مشغول شدن ظالم به ظلمش اشاره می کنند. و همچنین امام سایر مصادیق دیگر این استعانت را، که، استعانت به قدرت خدا بر جلوه کردن حسن رفتار نسبت به ظالم و مصونیت یافتن روح از ارتکاب حالات نفسانی ظالم و مصونیت یافتن رفتار از امتثال رفتاری با ظالم بیان می کنند و اثرات استعانت به قدرت خدا بر یاری اش را بر می شمرند که، شفا یافتن سینه بر درد درونی کینه و غضب و فرونشاندن خشم و قدرت الهی بر عوض دادن به مظلوم می باشد و امام عوض دادن به مظلوم از جانب خدا را به دوصورت، مورد عفو الهی قرار گرفتن و شامل لطف خدا شدن می دانند.
خداوند عزيز و بى‏نياز، به منظور كمك به عزّت و كرامت انسان و نگهدارى او از سقوط در ورطه «بيخودى»، «ستم‏پذيرى» و «دريوزگى»، اولياى خويش را برانگيخت تا در اوج عزّت و سرفرازى، نمونه عينى آزاد منشى و بزرگوارى باشند و راه عملى آزاد زيستى، شجاعت و اعتماد به نفس را به مردم بياموزند و آنان را در برابر امواج سهمگين مصيبتها و مشكلات و غارت و هجوم جهانخواران مدد رسانند؛ سيره آن بزرگواران، بدون استثنا، تربيت انسانهايى آزاده و بزرگمنش بود و در هيچ يك از رهنمودها و دستورالعملهاى آنان، راهى براى انظلام و استرحام، بازنمانده است تا دستاويز بزدلان، مرفّهان و خشكه مقدّسان دنيا طلب باشد!
وقتى پيروان حضرت موسى عليه السلام، مورد تعقيب فرعونيان قرار گرفتند و در ساحل دريا غافلگير و محاصره شدند، نزديك بود به ذلّت اسارت و تسليم تن دهند ولى آن رادمرد الهى، با بصيرت و توكّل بر خدا، از شكستن روحيه آنان جلوگيرى كرد و روح استقامت و اميد را در ايشان دميد؛ در قرآن مجيد مى‏خوانيم: «فَلَمَّا تَراءَ الْجَمْعانِ قالَ اصْحابُ مُوسى‏ انَّا لَمُدْرَكُونَ قالَ كَلَّا انَّ مَعِىَ رَبّى‏ سَيَهْدينِ؛ چون آن دو گروه (موسويان و فرعونيان) همديگر را ديدند، ياران موسى گفتند: «ما در محاصره قرار گرفتيم.» موسى گفت: «هرگز! يقيناً پروردگارم با من است و بزودى مرا راهنمايى مى‏كند.»(الهامی نیا، بی تا، اخلاق سياسى، ص: 200 و شورى، آيات 61- 62 )
رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله با اينكه در بيشتر سالهاى رسالت از سوى دشمنان داخلى و خارجى مورد حمله و اذيت قرار گرفت، ولى هرگز سخن يا حركتى كه بوى تسليم و استرحام دهد، از او صادر نشد؛ آن بزرگوار، همواره تلاش مى‏كرد استقلال شخصيت و آزادگى خويش را حفظ كند، نه تنها از دشمن، بلكه از دوست هم درخواستى نكند. و نيز به پيروان خويش فرمود: «اسْتَغْنُوا عَنِ النَّاسِ وَ لَوْ بِشَوْصِ السِّواكِ؛ از مردم بى‏نيازى بجوئيد، گر چه به يك تكّه چوب مسواك باشد»( شيخ طوسى، بی تا، ج 2، ص 41، )
در دوران 250 ساله امامت نيز در همه ابعاد، خط 23 ساله نبوت تداوم يافت و امامان عليهم السلام همان سنّت جاويد پيامبر (ص) را ادامه دادند و با سخن وسيره صحيح خويش به تربيت انسانهايى والا همّت گماشتند و كوشش كردند كه آنها را مستقل، متكى به خويش و آزاده بار بياورند؛ اميرمؤمنان صلوات اللَّه عليه به آنان مى‏فرمود: « ساعتى خوارى به يك عمر عزّت نمى‏ارزد.» (آمدی، 1366، ج 4، ص 133 ) همچنين با شهادت خود نيز مكتب سرافرازى و آزادگى را براى بشريت بنيان نهاد.( الهامی نیا ، بی تا، اخلاق سياسى، ص201 ) رسول اكرم صلى‏ الله ‏عليه ‏و ‏آله می فرمایند:«هيچ طاعتى نيست كه پاداشش زودتر از صله‏رحم برسد و مجازاتى سريع‏تر از مجازات ظلم و قطع‏رحم نيست.» ( پاینده، 1324، ح ۲۳۹۸ )
امام سجاد علیه السلام در بند هفتم می فرمایند: واحسن علیه عونی بلکه یاری و اعانت مرا بر او در نظرش نیکو ساز. (الهی قمشه ای ، 1386) امام به این نکته اشاره می کنند حتی در مواقعی که مظلوم هستید سعی کنید تا ظالم را یاری کنید ، همانطور که ما در تعالیم معصومین داریم که به مظلوم و ظالم یاری رسانید، منظور از یاری رساندن به مظلوم و ظالم این است که، از حقوق مظلوم دفاع کرد و ظالم را از ظلم به خودش و دیگران باز داشت.
امام به نکته ظریفی اشاره کرده اند و می گویند این یاری کردن را در نظر ظالم نیکو جلوه ده، یاری که در آن هدفی جز خیر خواهی، برای خودش و مظلوم، چیز دیگر نیست، چون ظالم در درجه اول به خودش ظلم می کند، بعد این گناه را در حق دیگران می کند.
امام در این فراز به این نکته اشاره می کنند، زمانی این یاری رساندن به ثمر می نشیند، که نصرت الهی به این فعل تعلق گیرد و با افاضه الطاف الهی بر قلب ظالم، این یاری رساندن به او، در نظرش نیکو آید.
امام سجاد علیه السلا م در بند هفتم از باب چهاردهم می فرمایند: خدا یا مرا از ارتکاب حالت نفسانی ظالم مصون بدار. (الهی قمشه ای ، 1386) امام در این فراز از دعای خویش به بعد روحی ظالم اشاره می کنند که از الطاف و هدایت و رحمت الهی بدور است اشاره کرده اند واین حالات نفسانی که در ظالم یا از روی جهل یا غفلت از یاد خدا بوجود آمده ممکن است که به دیگران سرایت کند. انسانی که اهل بصیرت و خدا جو باشد در مقابله با ظلم به این نکته باید توجه کند، تا حالت روحی ظالم در او موثر نباشد و او را به ورطه ضلالت نکشاند. انسان در مقابله با ظلم برا ی مصونیت رو ح خود از ظلم، باید از نهان خانه دل خود شروع کرده و مواظبت کند و با بصیرت و هوشیاری گام بردارد تا حالات روحی ظالم با مکر و حیله شیطان در روانش زیبا جلوه نکند. اگر کسی به ما ظلم کرد؛ ما هرگز قصد ظلم به او را نداشته باشیم. زیرا ما هم مثل او می شویم ظالم. امام على عليه‏ السلام می فرمایند:« هر كس دلسوز خود باشد به ديگران ظلم نمى‏كند» (آمدی،1366، ج ۵، ص۲۳۱، ح۹۱۶۴ )
امام سجاد علیه السلام در بند هفتم از باب چهاردهم می فرمایند: افعاله خدا یا مرا ازامتثال رفتاری با ظالم مصون بدار. ( الهی قمشه ای ، 1386) امام سجاد علیه السلام در این فراز از دعا به بعد خارجی ظالم که رفتار ظالمانه می باشد اشاره کرده اند در فراز دیگر این بند از امتثال حالت نفسانی ظالم که بعد درونی ظالم بود بیان گشت و در فراز دیگر به بعد رفتاری و خارجی ظالم اشاره می فرمایند. یک مومن در مقابله باظلم به این نکته باید توجه کند که از درون جان خود ودر رفتار خود از هرگونه امتثال با درون و بیرون ظالم، خود را محفوظ و مصون بدارد، و این مصونیت یافتن را با استعانت از قدرت الهی باید جست، تا با افاضه و نظر لطف پروردگار به آن نایل آید. امام على عليه‏ السلام می فرمایند: « هر كس خودش را جز به نعمت بهشت بفروشد، براستى كه به خويشتن ظلم كرده است.»(آمدی،1375، ج۵، ص ۴۵۸، ح۹۱۶۴ ) امام على عليه السلام می فرمایند: «عادل ترين مردم كسى است كه با كسى كه به او ظلم كرده با انصاف رفتار كند.»( آمدی ،1375، ص 394 ، ح 9104 )

نتیجه گیری:
با توجه به معنای لغوی ظلم، که ستم کردن است، و معنای اصطلاحی ظلم، که ستم کردن را شامل ظلم به خود و دیگران و ظلم به خدا، می داند. برای مقابله با مصادیق ظلم باید به وسایل هدایت الهی متمسک شد، و یکی از راه ها تمسک، توجه به قرآن و بیانات امامان معصوم علیهم السلام، از جمله امام سجاد علیه السلام می باشد.
برای ذیل به این مقصود، به برررسی باب چهارده صحیفه سجادیه پرداخته شد. وآموزه های کلامی امام در مقابله با ظلم بیان گشت. در این تحقیق راههایی که امام برای مقابله با ظلم، بیان داشته اند، از جمله مهمترین مباحث کلامی می باشد ، امام سجاد علیه السلام، استعانت به علم الهی و و قدرت الهی را مهمترین وسیله برای رهایی از ظلم می دانند، که هر کدام از این استعانت، دارای مصادیق و اثراتی می باشد. با توجه به بیانات امام سجاد علیه السلام، مقابله با ظلم از طریق استعانت به علم وقدرت الهی میسر می گردد. و در مقابله با ظلم باید به مقابله با مصادیق ظلم، که ظلم به خود و خدای خود و ظلم به دیگران است توجه داشت. و با اتخاذ آموزه های کلامی امام به این هدف نایل آمد.

منابع:
قرآن
نهج ‌البلاغه، ترجمه دشتی
صحیفه سجادیه، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای
ابن بابویه صدوق، معانى الاخبار، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد مقدس، بی‌تا
آمدی ،ابوالفتح ،غررالحكم، ص‏456 ناشر دارالکتاب اسلامی،قم،1375
آمدی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ، مکتب اعلام اسلامی، 1366 ش
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، سازمان انتشارات جاویدان، ۱۳۲۴ ش.
خمینی، روح الله، صحیفه نور، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1361 ش.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن‏، بیروت، دارالقلم‏، چاپ اول، 1374 ش.
رامپوری، محمد بن جلال الدین؛ غیاث اللغات، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳، چ اول،‌ ص۵۶۹.
سیاح، احمد؛ فرهنگ جامع، تهران، کتابفروشی اسلام،۱۳۳۰ه.ش، ج۳ و۴، ص۵۵
شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح ‏المتهجد، مکتب اسلامی، تهران ، بی‌تا
علاءالدین، علی بن حسام، كنز العمال، موسسه فرهنگی دار الحدیث، قم، 1374 ش.
علیزاده، مهدى‏، اخلاق اسلامى (مبانى و مفاهیم)‏، دفتر نشر معارف‏، قم، چاپ اول، 1389ش
فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى‏، المحجة البیضاء فى تهذیب الإحیاء، اسلامی، چاپ چهارم، 1376ش
قرشی بنابی، علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتاب اسلامی، تهران، 1371 ش.
قریب، محمد، فرهنگ لغات قرآن، تهران، انتشارات بنیاد، ۱۳۶۶، ج۱، ص۷۱۳
کلینی، محمد بن یعقوب، ، اصول کافی، انتشارات دار الاسلامیه، بی‌جا، 1372 ش.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار، مسجد مقدس صاحب جمکران، قم، 1386 ش.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، دار الکتب، قم، 1389 ش.
مکارم شیرازى، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسة الامام على بن ابى طالب(ع)، چاپ اول، 1377ش
نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، ص ۴۷۵، هجرت، قم، چاپ ششم، ۱۳۷۸شماره یک
الهامى‏نيا، يوسفيان، حسينى اخلاق اقتصادى، [نرم افزار اخلاق اسلامی]
الهامی‌نیا، اخلاق سياسى، [نرم افزار اخلاق اسلامی]

کارگاه آموزشی” ادبیات خلاق” با حضور نویسنده کتاب، حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای بطحایی در مرکز تخصصی نور الزهراء( سلام الله علیها) ساری برگزار گردید.
حجت الاسلام بطحایی ادراکات انسان را در دو نوع خودآگاه و نا خود آگاه بیان داشت و افزود: در تبلیغ و تعلیم چون مخاطب در برابر آگاهی داده شده مقابله ای نمی کند؛ ادراک ناخود آگاه موثر تر است.
وی در توصیف مسائل، بر پرهیز از کاربرد معانی انتزاعی تاکید کرد و گفت: توصیف ها باید به گونه ای باشد که این معنا ها را به مخاطب منتقل نماید.
وی همچنین با اشاره به این مطلب که متن ها از یک مبدا ادراکی شروع و به یک مقصد ادراکی می رسند. خاطر نشان کرد: درمتن ها باید از نوشتن عباراتی چون اما، ولی، لیکن پرهیز شود.
حجت الاسلام بطحایی استفاده از واژگان معیار و کلمات رایج در محاوره را دو اصل اساسی در نوشتن بر شمرد .
همچنین در این کارگاه به منظورتثبیت بیشتر مطالب از طلاب خواسته شد که مدتی به بیرون از فضای کلاس رفته و بعد از بازگشت صدا هایی را که شنیده اند، تصاویری که دیده اند و احساسی که داشتند را بیان کنند.

نشست علمی پژوهشی با موضوع “نقد دیدگاه ابن عربی در باب خلود عذاب اخروی با تکیه به آرای علامه طباطبایی"، با حضور سرکار خانم حيدر نژاد از طلبه هاي مركز تخصصي نورالزهرا(س) ارائه گرديد. ايشان در ابتدا جهت تبيين موضوع مورد نظر بيان داشتند: یکی از مسائلی که در زمره بحث از معاد مورد توجه جدی اندیشمندان اسلامی قرار دارد مساله چگونگی کیفر و جزای الهی است. کیفر پاره ای از گناهان در اسلام خلود و جاودانگی در دوزخ است؛ اما این که در نار خلود مستلزم عذاب دائم است و یا این که خلود با انقطاع عذاب نیز می تواند همراه باشد، مساله ای است که آراء مختلفی درباره آن اظهار شده است. ابن عربی بر خلاف متشرعان و عامه ی اهل دیانت معتقد است که عذاب دوزخیان ابدی نیست و اجل مسمی و مدت معین دارد و پس از سپری شدن این مدت دوزخیان از نعیمی که متفاوت با نعیم بهشتیان است بهره مند می شوند، بدین صورت که طبیعت ناریه پیدا می کنند و دیگر احساس رنج و عذاب نمی کنند. و همچنين معتقد است عذاب از مخلدین در نار منقطع می گردد. اما علامه نظر مخالف دارد و بر این اعتقاد است که عذاب برای آنها دائمی است و فصل و جدایی از عذاب برای آنها نیست. ابن عربی بر طبق تحلیل هایی که از آیات و روایات انجام می دهد انقطاع عذاب مخلدین در دوزخ را نتیجه می گیرد. اما علامه طباطبایی معتقد است با توجه به ظاهر آیات و روایات و همچنین برهان عقلی خلود در نار وتعذیب ابدی برای کافران ومعاندین به صورت همیشگی وجود دارد و از عذاب رهایی پیدا نمی کند.
همچنین علامه طباطبایی معتقد است آن چه ابن عربی برای انقطاع عذاب مخلدین در آتش ثابت می کند دلیل بر انقطاع عذاب نیست بلکه برعکس خلود عذاب مخلدین را نتیجه می دهد.
در ادامه بحث، ايشان بيان داشت: با توجه به ادله های نقلی و عقلی که درباه مخلدین در عذاب وارد شده دو شبهه مطرح میگردد:
1- عدم تماثل، تساوی، توافق جزاء وعمل در صورت خلود در عذاب
2- تناقض رحمت و عدل الهی با عذاب دائم
البته بزرگانی همچون علامه جواب این شبهه را داده اند که شرک و نفاق و کفر برای مشرکان و منافقان و کافران ملکه شده و به منزله فصل وجودی آنها در آمده است و زوال ناپذیر است که سبب خلود در نار برای آنها است.
البته انجام کبائر سبب خلود در عذاب نیست هر چند انجام کبائر سرپیچی از دستور خدا و رسولش می باشد و گناه بزرگی است اما مجازاتش خلود در عذاب نیست.آنچه که سبب خلود در عذاب می شود نا فرمانی از احکام خدا و رسولش و انکار آن درباره حکم قطعی اسلام می باشد که سبب ارتداد و کفر می گردد و این عمل آنها خلود عذاب را برایشان به ارمغان می آورد.
در پايان بيان داشت: با توجه به آنچه که وارد شده عذاب خلود کنندگان در آتش به دو گونه می باشد:
1- عذاب جسمی 2- عذاب روحی و معنوی
مورد دوم از عذاب جسمی سخت تر و دردناک تر است و شدیدترین کیفر روحی و معنوی برای کافران و یارانشان دوری از رحمت و لقای پروردگار و محروم شدن از نگاه محبت آمیز پروردگار می باشد.

به مناسبت شهادت حضرت زهرا(سلام الله عليها) نشستي با موضوع شبهات فاطمي با حضور خانم صاحبه سلمانی در مرکز تخصصی نورالزهرا (سلام الله علیها) ساری برگزار گرديد. در اين نشست مهممترين شبهات وهابيون درباره فاطميه و شهادت حضرت زهرا(سلام الله عليها) مورد بحث قرار گرفت. كه عبارت انداز:
شبهه اول: در زمان زندگي زهرا(سلام الله عليها) خانه هاي مدينه اصلاً در نداشت و فقط يك پرده يا حصير در منزل بود! سه پاسخ مهم به اين شبهه داده شد، دليل اول: دليل برگرفته از سوره “نور” است كه خداوند در اين آيه مي فرمايد: شما در بعضی خانه ها ـ مانند خانه عمو، دایی، عمه، خاله و همچنین کسانی که مفتاح و کلید منزل خود را به شما می‎دهند ـ می‌‌توانید بدون اجازه غذا بخورید حال اگر خانه، در و قفل نداشته باشد کلید معنا دارد؟
دليل دوم: در كتاب صحيح مسلم آمده است كه: پیغمبر اکرم(ص) دستور داده بودند که: «شب‎ها درها را ببندید» آیا حصیر و پرده را می‎بندند؟! آیا به پرده می‌‌گویند در؟!
دليل سوم: «بخاری» در جلد اول کتاب «الادب المفرد» صفحه ۲۷۲ نوشته است که روای می‌‌گوید: سوال کردم که درِ خانه عایشه دو لنگه بوده یا یک لنگه؟ و از چه جنسی بود؟ پاسخ می‎گیرد که یک لنگه و از جنس چوب درخت ساج بوده است». حال چطور خانه عایشه در داشته آن هم از نوع درخت ساج؛ ولی خانه حضرت زهرا(س) که دختر پیغمبر و با آن همه اوصاف بوده در نداشته است؟!
شبهه دوم: چرا علی(ع) در منزل را باز نکرد؟
اولاً: «ابن عساکر» در جلد 42 کتاب “تاریخ دمشق” ص 470 آورده است که: پیامبر(ص) در خانه نشسته بود که در زدند و ایشان به ام سلمه گفتند: «یا ام السلمه قومی فافتحی له» یعنی: «ای ام سلمه! برخیز و در را باز کن».
ثانیاً: در جلد 44 همین کتاب صفحه 35 آمده است که: عمر بن خطاب آمد و دق الباب کرد، پیغمبر خانه بود ولی به حضرت خدیجه(س) فرمود: «افتحی یا خدیجة» یعنی: «ای خدیجه در را باز کن».
ثالثاً: در جلد اول کتاب “احتجاج طبرسی” ص 292 آمده است که: روزی پیامبر(ص) در خانه نشسته بودند که امیرالمؤمنین علی(ع) در زدند و پیامبر(ص) به عایشه فرمود که: «افتحی له الباب» یعنی: «در را برای او (علی) باز کن». حال آیا علمای وهابی غیرتمندتر از پیامبرند؟!
رابعاً: طبق آنچه ابن تیمیه در کتاب “منهاج السنة” نوشته است، کسی در منزل را باز نکرد؛ بلکه مهاجمان به زور وارد خانه حضرت(س) شدند.
خامساً: قرآن کریم در آیه 27 سوره نور می‎فرماید: “یا ایها الذین آمنوا لا تدخلوا بیوتا غیر بیوتکم حتی تستانسوا” یعنی بدون اجازه به خانه کسی وارد نشوید". و در جای دیگر می‎فرماید: “یا ایها الذین آمنوا لاتدخلوا بیوت النبی الا ان یؤذن لکم". از سوی دیگر «سیوطی» در جلد 5 کتاب “الدر المنثور” ص 50 نوشته است که: “خانه زهرا خانه نبوت است". بنابراین حضرت زهرا(ع) و مولا علی(ع) بر این باور بودند که مهاجمان حریم خانه نبوت و لااقل حرمت خانه مؤمنان را حفظ می‎کنند نه اینکه بی توجه به دستور خدا و رسول، در خانه اهل‎بیت پیامبر را آتش زده و به زور وارد خانه می‎شوند.
شبهه سوم: چرا حضرت علی (علیه السلام) در آن صحنه هیچ واكنشی از خود نشان نداد ؟
اولاً: امام علی (علیه السلام) در قدم نخست از خود واكنش نشان داد ؛ چنانچه آلوسی مفسر مشهور اهل سنت در این باره می‌نویسد :
عمر با غلاف شمشیر به پهلوی مبارک فاطمه و با تازیانه به بازوی حضرت زد . فاطمه ، صدا زد : « یا ابتاه » علی (ع) ناگهان از جا برخاست وگریبان عمر را گرفت و بر زمین زد و بر بینی و گردنش کوبید. تفسیر آلوسی :٣/١٢٤ .
ثانیاً: برفرض این كه واكنشی نشان نداده است ، به همان دلیلی بوده كه پیامبر اسلام )صلی الله علیه و آله) در مكه مكرمه ، در قبال، شكنجه صحابه و حتی قتل سمیه مادر عمار یاسر واكنش نشان نداد.
ثالثاً: وقتی یاران رسول خدا به خانه عثمان ریختند و متعرض همسر او شده و حتی دست او را با شمشیر قطع كردند ، عثمان هیچ واكنشی از خود نشان نداد .
رابعاً: تسليم وصيت پيامبر اكرم(ص)
خامساً: احتمال شهادت حضرت زهرا(س) هنگام در گيري
شبهه چهارم: افسانه بودن شهادت حضرت فاطمه زهرا(س). وهابيون مي گويند: شهادت حضرت زهرا(س) از سال 1374 شمسی به تقویم ها اضافه شده است و تا قبل از آن این مسأله وجود نداشته است.
اولاً: «ابن تیمیه» رهبر وهابی‎ها ـ یا بهتر است بگوییم خدا و پیغمبر وهابی‎ها(!) ـ در کتاب جلد 4 کتاب “منهاج السنة” ص 220 نوشته است که: “کبس بیت فاطمه(س)” یعنی: «عوامل خلیفه وقت به زور وارد خانه فاطمه(س) شدند».
ثانیاً: «جوینی» استاد «ذهبی»، در کتاب “فرائد السمطین” آورده است که پیامبر(ص) فرموداند: بعد از من می‎بینم که دخترم “مغمومة مغصوبة مقتولة” خواهد شد.
ثالثاً: «مرحوم کلینی» از امام صادق(ع) روایت کرده است که فرمود: مادرمان فاطمه زهرا(س) شهیده است.
رابعاً: «شهرستانی» در جلد اول کتاب “الملل والنحل” ص 67 از «نظّام» نقل می کند که خلیفه دوم با لگد به شکم حضرت زهرا(س) زد و جنین او را سقط کرد.
خامساً: موضوع بالا را «ابن حجر» در “میزان الاعتدال” و “لسان المیزان” نیز نوشته است.

به مناسبت هفته پژوهش، کرسی آزاد اندیشی با موضوع” نظرات چالشی حضور زنان در جامعه ” در جمع اساتید و طلاب در مرکز تخصصی نور الزهراء (سلام الله علیها) ساری برگزار گردید.
“خانم رقیه بابایی ” یکی ار طلاب موافق با حضور زن در اجتماع اظهار داشت: حضور زن در اجتماع نقش بسزایی در رشد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه داردکه نمی توان از آن غافل بود.
وی همچنین اظهار داشت حضور زن در اجتماع گذشته از اینکه سبب استقلال او می گردد در رشد و کمال فردی و اجتماعی او نیز تاثیر بسزایی دارد.
وی افزود: حضور زن لزوما عریان بودن و بی حجابی نیست بلکه زن می تواند در جامعه با حفظ حجاب اسلامی حاضر گرددکه در این صورت منافاتی با آیات و روایات نهی کننده نخواهد داشت.
در ادامه “سرکار خانم محبوبه نبی زاده” یکی از طلاب مخالف حضور زن در اجتماع اظهار داشت: تمام ادله اربعه، یا صراحتا و یا به طور ضمنی مخالف حضور زن در اجتماع هستند.
وی با تاکید بر برتری داشتن حضور مرادن در جامعه یاد آور شد: خروج زن از منزل با وظیفه اصلی او منافات دارد.
وی از ایجاد روحیه برابری، فرد گرایی و استقلال طلبی و تغییر الگوی جنسیتی به عنوان آسیب های حضور زن در اجتماع یاد کرد و گفت: عامل اصلی حضور زنان در اجتماع کم ارزش بودن وظایفی چون شوهر داری و تربیت فرزند در نگاه اوست.
در پایان داور بحث سرکار خانم شرف الدین استاد حوزه و دانشگاه اظهار داشت: هدف غایی خلقت تمام بشر، تقرب الی الله است و تفاوت بین دو جنس مخالف تنها در راه رسیدن به کمال انسانی است که آن هم متناسب با طبیعت و ذات زن می باشد.
وی همچنین همه جانبه نگر بودن، میل به دلربایی داشتن، توانایی انجام چند کار با هم را از جمله خصایص مختص زنان دانست و گفت: و فلسفه وجود این خصیصه ها در زنان، میل فطری او مادر بودن و سنگین بودن وظایف شوهر داری، فرزند پروری و انسان سازی است.
وی یادآور شد: زن باید بدانند که وظیفه اصلی او اقتصاد خانواده نیست. حال با این نگاه اگر حضور او در اجتماع با وظیفه اصلی او منافات نداشت هیچ مانعی در حضور او در اجتماع نیست.
وی معیار حضور و عدم حضور زن در اجتماع را سلب آرامش درونی او دانست و گفت: اگر زن در کنار حضور در اجتماع می تواند هم به وظایف اصلی خود رسیدگی کند و هم آرامش خود را حفظ نماید هیچ مانعی در حاضر شدنش در جامعه وجود نخواهد داشت.
وی در ارتباط با جاذبه زنان خاطر نشان کرد: بحث حجاب در اسلام و حفظ حجاب زنان مربوط به زمانی است که بخواهد در اجتماع حاضر گردد که در این صورت اگر زنان مراقب مکان حضورشان و نوع رفتارشان با مردان باشند مشکلی نخواهیم داشت.
وی در پایان یادآور شد: زنان جامعه زمانی موفق هستندکه مادران و همسران خوبی باشند نه کارمندان توانمندی برای جامعه خود.

نشست علمی پژوهشی با موضوع “نقد دیدگاه ابن عربی در باب خلود عذاب اخروی با تکیه به آرای علامه طباطبایی"، با حضور سرکار خانم حيدر نژاد از طلبه هاي مركز تخصصي نورالزهرا(س) ارائه گرديد. ايشان در ابتدا جهت تبيين موضوع مورد نظر بيان داشتند: یکی از مسائلی که در زمره بحث از معاد مورد توجه جدی اندیشمندان اسلامی قرار دارد مساله چگونگی کیفر و جزای الهی است. کیفر پاره ای از گناهان در اسلام خلود و جاودانگی در دوزخ است؛ اما این که در نار خلود مستلزم عذاب دائم است و یا این که خلود با انقطاع عذاب نیز می تواند همراه باشد، مساله ای است که آراء مختلفی درباره آن اظهار شده است. ابن عربی بر خلاف متشرعان و عامه ی اهل دیانت معتقد است که عذاب دوزخیان ابدی نیست و اجل مسمی و مدت معین دارد و پس از سپری شدن این مدت دوزخیان از نعیمی که متفاوت با نعیم بهشتیان است بهره مند می شوند، بدین صورت که طبیعت ناریه پیدا می کنند و دیگر احساس رنج و عذاب نمی کنند. و همچنين معتقد است عذاب از مخلدین در نار منقطع می گردد. اما علامه نظر مخالف دارد و بر این اعتقاد است که عذاب برای آنها دائمی است و فصل و جدایی از عذاب برای آنها نیست. ابن عربی بر طبق تحلیل هایی که از آیات و روایات انجام می دهد انقطاع عذاب مخلدین در دوزخ را نتیجه می گیرد. اما علامه طباطبایی معتقد است با توجه به ظاهر آیات و روایات و همچنین برهان عقلی خلود در نار وتعذیب ابدی برای کافران ومعاندین به صورت همیشگی وجود دارد و از عذاب رهایی پیدا نمی کند.
همچنین علامه طباطبایی معتقد است آن چه ابن عربی برای انقطاع عذاب مخلدین در آتش ثابت می کند دلیل بر انقطاع عذاب نیست بلکه برعکس خلود عذاب مخلدین را نتیجه می دهد.
در ادامه بحث، ايشان بيان داشت: با توجه به ادله های نقلی و عقلی که درباه مخلدین در عذاب وارد شده دو شبهه مطرح میگردد:
1- عدم تماثل، تساوی، توافق جزاء وعمل در صورت خلود در عذاب
2- تناقض رحمت و عدل الهی با عذاب دائم
البته بزرگانی همچون علامه جواب این شبهه را داده اند که شرک و نفاق و کفر برای مشرکان و منافقان و کافران ملکه شده و به منزله فصل وجودی آنها در آمده است و زوال ناپذیر است که سبب خلود در نار برای آنها است.
البته انجام کبائر سبب خلود در عذاب نیست هر چند انجام کبائر سرپیچی از دستور خدا و رسولش می باشد و گناه بزرگی است اما مجازاتش خلود در عذاب نیست.آنچه که سبب خلود در عذاب می شود نا فرمانی از احکام خدا و رسولش و انکار آن درباره حکم قطعی اسلام می باشد که سبب ارتداد و کفر می گردد و این عمل آنها خلود عذاب را برایشان به ارمغان می آورد.
در پايان بيان داشت: با توجه به آنچه که وارد شده عذاب خلود کنندگان در آتش به دو گونه می باشد:
1- عذاب جسمی 2- عذاب روحی و معنوی
مورد دوم از عذاب جسمی سخت تر و دردناک تر است و شدیدترین کیفر روحی و معنوی برای کافران و یارانشان دوری از رحمت و لقای پروردگار و محروم شدن از نگاه محبت آمیز پروردگار می باشد.

در تاريخ 12/2/1396 كرسي آزاد انديشي تحت عنوان برهان لطف بر وجوب امامت و اشكالات معتزله به صغرای این برهان با حضور جمعي از اعضای انجمن پژوهشی سطح 3 مرکز تخصصی نورالزهرا (س) برگزار شد، در اين كرسي خانم مريم اسماعيلي حيدر به عنوان استاد ارائه کننده، خانم صاحبه سلماني به عنوان استاد منتقد و خانم خاتمي به عنوان داور اين كرسي، به طرح بحث و بررسي اين موضوع پرداختند.
در ابتدا سركار خانم اسماعیلی حیدر ، بیان داشتند که از دیدگاه متکلمین قاعده لطف آن است که به سبب آن ، مکلف به طاعت نزدیک و از معصیت دور می شود و در قدرت مکلف بر انجام دادن تکلیف ، موثر نیست و به مرز اجبار نیز نمی رسد. این قاعده علاوه بر اثبات وجوب نصب امام دراثبات مسائل دیگرمثل نبوت ، امرونهی، وعده و وعیدو…نیز به کار می رود. و صغرای اين قاعده که عبارت است از (( امامت لطف است)) با وجود اينكه مورد اتفاق علماي شيعه مي باشد مورد اشكالاتي از سوي مخالفان قرار گرفته است . سپس سركار خانم سلماني به عنوان استاد منتقد با طرح مقدمه اي به پنج اشكال مهمي كه معتزله براين برهان وارد كردند پرداخت. در اينجا به خلاصه اي از اين اشكالات اشاره مي گردد:
اشكال اول: قاعده لطف، مربوط به مصالح ديني است در حالي كه مصالح مترتب بر رهبري به معناي عام آن كه مورد قبول عقلاي بشر است، مصالح دنيوي، مثل: برقراري امنيت، عدالت اجتماعي و حل و فصل مشكلات و… است.
اشكال دوم: لطف آن است كه در حق همه مكلفان لطف باشد در حالي كه امامت براي همه افراد بشرف لطف نيست، زيرا در ميان انسان ها كساني هستند كه اگر به حال خود رها شوند چه بسا بيشتر احكام الهي را رعايت كنند تا اين كه از آنان خواسته شود از فرد خاصي تبعيت نمايند، چه بسا در اين صورت طغيان نمايند.
اشكال سوم: اگر امامت لطف است بايد عموميت داشته باشد چرا كه امامت از الطاف عمومي است. لازمه عموميت لطف اين است كه در حق خود امام نيز لطف باشد، ولي اين فرض، باطل است، زيرا به تسلسل در امامت مي انجامد.
اشكال چهارم:اگر لطف بودن امامت بدان جهت است كه در گرايش مردم به طاعت و دوري گزيدن آنان از معصيت نقش موثري دارد، لازم است در هر شهر و دياري رهبري براي مردم قرار داده شود و لازمه آن تعدد امام در يك زمان است؛ در حالي كه اجماع مسلمانان براين است كه امام در هر زمان، بيشتر از يكي نيست.
اشكال پنجم: در صورتي مي توان گفت، امامت در حق مكلفان لطف است كه باعث شود مكلفان طاعت را از آن جهت كه طاعت الهي است انجام دهد و معصيت را از آن جهت كه معصيت الهي است ترك كند نه به خاطر ترس از مجازات هايي كه در صورت تخلف به دست امام به مكلفان وارد مي شود. بنابراين امامت اگر هم لطف باشد لطف در امور دنيوي خواهد بود؛ نه لطف در امور اخروي و تقرب به خداوند. .
در ادامه سركار خانم اسماعيلي حیدر به پاسخگويي به اشكالات مطرح شده ، پرداخت. که خلاصه این پاسخ ها به شرح ذیل می باشد.
پاسخ اشكال اول: در اين که حکومت و رهبري عادلانه و با کفايت، زمينه ساز آسايش و رفاه مردم و تامين منافع و مصالح دنيوي آنان مي گردد، شکي نيست، ولي برقراري عدالت و امنيت در جامعه و دفاع از حقوق مظلومان و ضعيفان، صرفاً منافع و مصالح دنيوي به شمار نمي رود. بلکه از مهم ترين مصالح ديني است. به نص قرآن کريم، يکي از اهداف بعثت پيامبران الهي (عليه السلام) برقراري عدل و قسط در زندگي بشر است: ليقوم الناس بالقسط؛ اميرالمومنين (عليه السلام) فرمود: از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) شنيدم که فرمود: هر امتي که از حقوق ضعيفان دفاع نکند و حق آنان را از توان گران باز نستاند، بهره اي از از قداست ندارد.
پاسخ اشكال دوم: اولاً :همين اشکال بر لطف بودن نبوت نيز وارد خواهد بود، زيرا پذيرش رهبري پيامبران براي کساني از مردم سنگين بود و به کفر و طغيان گرايش پيدا کردند
ثانياً: اصولاً بايد لطف هاي نوعي و عمومي را از لطف هاي فردي و خاص، جدا کرد نبوت و امامت، وعد و عيد و امر به معروف و نهي از منکر و نظائر آنها، لطف هاي عمومي و نوعي است؛ يعني اموري است که با توجه به صفات عمومي بشر، مي تواند زمينه ساز هدايت بشر باشد.
ثالثاً: ممکن است در هدايت برخي از انسان ها، لطف هاي ويژه اي نيز در کار باشد و اين لطف هاي خاص، نسبت به افراد مختلف، متفاوت خواهد بود، ولي بحث کنوني ما، درباره چنين الطافي نيست.
پاسخ اشكال سوم: موضوع لطف، مطلق مکلف يا تکليف نيست، بلکه مکلفي است که زمينه فساد و انحراف در او وجد داشته باشد و مي دانيم که چنين شرطي در امام وجود ندارد، زيرا يکي از شرايط امام، عصمت است. پس امام تخصصات از قاعده لطف بيرون است و بي نيازي امام از امامي تخصصا، از قاعده لطف بيرون است و بي نيازي امام از امامي ديگر، موجب تخصيص قاعده لطف امامت نمي شود. لطف نبوت نيز در حق ديگران است، نه در حق خود پيامبر.
پاسخ اشكال چهارم: تعدد امام، با صفات ويژه اي هم چون عصمت، منع عقلي ندارد، ولي دليل نقلي و اجماع بر وحدت امام دلالت مي کند، بر اين اساس، لازم است در هر شهر، رهبر الهي وجود داشته باشد، ولي امام الکل، يکي بيش نيست. او افراد شايسته اي را به عنوان والي براي مناطق مختلف تعيين مي کند. در نتيجه، امام الکل از دو طريق (بي واسطه و با واسطه) به رهبري امت اسلامي مي پردازد. اين روش در عصر پيامبران الهي (عليه السلام) و در ميان عقلاي بشر به کار گرفته شده است
پاسخ اشكال پنجم: اولا: اگر اين اشکال بر لطف بودن امامت وارد باشد، بر ديگر اقسام لطف مانند پاداش، کيفر، سلامتي، بيماري، توان گري و فقر…. و نيز وارد خواهد بود. زيرا همه اين موارد، لطف در حق مکلفان است و در ايجاد انگيزه در آن براي انجام طاعت و ترک معاصي، موثر است؛ با اين که مکلف براي دريافت پاداش يا فرار از عقوبت طاعات را بر مي گزيند و از معصيت پرهيز مي کند.
ثانياً: خوف از مجازات دنيوي يا اخروي و طمع در پاداش هاي دنيوي يا اخروي که لطف در حق مکلفان است. از قبيل داعي بر داعي است؛ يعني فرض اين است که مکلف، به خداوند ايمان دارد و اطاعت از او را بر خود لازم مي شمارد، اما ممکن است تحت تاثير غرائز واقع شود و به جاي اطاعت از خداوند بر مي انگيزد؛ هر چند ممکن است اين گزينش، به خاطر به دست آوردن منافع دنيوي يا اخروي و يارهايي از مضرات دنيوي يا اخروي باشد.
در پايان مباحث مطرح شده ، داور محترمه سرکار خانم خاتمی ، بيان داشت كه پاسخ هايي كه استاد ارائه کننده مطرح مي كند هم جزء دلايل عقلي و هم جزء دلايل نقلي مي باشد كه حتي مخالفين هم نمي توانند منكر آن شوند و علاوه بر پاسخ هاي داده شده ذكر دو نكته ي ديگر در تكميل اين پاسخ ها بسيار مهم است به اينكه اولاً: قاعده لطف مبتني است بر حكمت خداوند و حكمت الهي آن را به روشني اثبات مي كند به گونه اي كه نفي اين قاعده مستلزم نفي صفت حكمت الهي مي باشد در حالي كه اين صفت از سوي مخالفان نيز پذيرفته شده است.ثانياً : اگر بگوييم قاعده ي لطف به دلايلي كه مخالف مطرح مي كند در اثبات وجوب امامت كارآمد نيست ، در اين صورت بايد گفت اين اشكال بر اثبات وجوب نبوت به واسطه قاعده لطف نيز مطرح است در حالي كه مخالفان، قاعده ي لطف را در اثبات وجوب نبوت نیز جاري مي دانند.

همایش حضرت زهراء(سلام الله علیها) “الگوی زن و خانواده منتظر” با حضور مدیر بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود( عج) استان مازندران و استاد حوزه و دانشگاه حجت الاسلا م والمسلمین جناب آقای نصوری در مرکز تخصصی نور الزهراء( سلام الله علیها) ساری در تاریخ 95/12/19 برگزار گردید.
حجت الاسلا م والمسلمین نصوری، با اشاره به این مطلب که شناخت زندگی حضرت زهراء ( سلام الله علیها) می تواند عامل بسیار موثری در حرکت رو به رشد انسانها به شمار آید، خاطر نشان کرد: الگوگیری از حضرت زهرا(سلام الله علیها) باید جامعیت کامل داشته باشد.
وی همچنین با تاکید بر این امر که حضرت زهراء( سلام الله علیها) امام شناس، دشمن شناس، زمان شناس بسیار خوبی بودند، اظهار داشت: آن بانوی بزرگ به خاطر همین معرفت کاملی که در تمام زمینه ها داشتند الگوی تام برای همه بشر انتخاب شدند.
وی در ادامه مقابله، معامله و معاشقه را سه نوع برخورد انسانها با امام خود برشمرد و گفت: حضرت زهراء ( سلام الله علیها) مصداق تام در برخورد معاشقه گونه با امام خود بودند.
مدیر بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود( عج) استان مازندران، عاشقانه، خالصانه، عارفانه ، عاقلانه و عادلانه رفتار کردن را از جمله محور هایی دانست که حضرت زهرا( سلام الله علیها) در زندگی عملا انجام می داد.
وی در پایان یاد آور شد: بالا بردن سطح معرفت، زمینی معرفی کردن حضرت زهراء ( سلام الله علیها)، روحیه اطاعت پذیری داشتن و حمایت از امام و فعالیت در زمینه امام شناسی، چهار امری است که، طلاب باید جدی بگیرند.
همچنین در ابتدای مراسم نفرات برتر خلاصه ایی از مقالات خود را ارائه دادند و در پایان هم به این افراد هدایای نقدی و لوح تقدیر اهداء گردید.
لازم به ذکر است برگزاری نمایشگاه، از کتاب هایی با موضوع حضرت زهراء و زن منتظر (سلام الله علیها) از دیگر برنامه های این مراسم بود. و تعداد 8 مقاله به دبیرخانه این همایش ارسال شد.

دوره نقد فرقه انحرافی احمد بن حسن بصری با حضور استاد حوزه و دانشگاه حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر شهبازیان در مرکز تخصصی نور الزهراء ( سلام الله علیها) ساری برگزار گردید.
دکتر شهبازیان خاطر نشان کرد: با وجود کم بودن طرفداران فرقه احمد بن حسن، روحانی بودن مبلغین این فرقه یکی از دلیل های مهم بودن این فرقه می باشد که با وجود چنین مسئله ایی نمی توان آن را نادید گرفت.
وی مقابله با شخصیت هایی چون احمد بن حسن را ضروری دانست و افزود: جریان های انحرافی شامل چندگروه مختلف می باشد.
وی در ادامه تصریح کرد: فرقه های انحرافی با ادعای امامت، نواب خاص، ارتباط باامام زمان و زمینه ساز ظهور بودن در اجتماع حاضر می شوند.
استاد حوزه ودانشگاه جعل آیات، جعل روایات، خواب سازی و استخاره را از جمله روش های اثات مدعای خویش بر می شمارند.
وی بعد از اینکه مقابله با این گروه ها را ضروری دانست اظهار داشت: مراجعه به منابع اصلی، بررسی با دقت روایات، بحث از مصادیق به جای کلیات وآگاهی صحیح به مردم دادند از جملخ راهکار های مقابله با این گره ه دانست.

در ابتدا استاد ارائه کننده بحث «سرکار خانم زینب ولی اللهی» اظهار داشت: دوست داشتن زیبایی و لذت بردن از آن یکی از ویژگی های فطری در انسانها است و تغییر لباس ، لوازم زینتی و لوازم منزل و…نیز در همین راستا قرار می گیرد.
وی همچنین تاثیر مثبت روانی در افراد و تحکیم روابط اجتماعی را از جمله اثرات مد و مدگرایی بر جنبه های زندگی انسان برشمرد و افزود: مد مناسب می تواند انسان را از لحاظ روحی ارضا وبه تدریج نشاط، نوگرایی، شکوفایی خلاقیت و نوآوری را زنده کرده و زندگی انسان ها را از یکنواختی خارج کند و احساس تازه شدن به آنها دهد.
وی با تاکید بر این مطلب که هدف اصلی طلاب تبلیغ و هدایت مردم است تصریح کرد: طلابی که با مد زمانه خود همراه هستند بهتر می توانند در تبلیغ و هدایت مردم موفق باشند.
در ادامه استاد منتقد بحث « سرکار خانم بهاره علی نژاد»، مهمترین بعد مد گرایی را توسعه مصرف گرایی دانست و گفت: تاریخ مصرف مد حد اکثر یک هفته است و پس از آن مد دیگری جایگزین می شود بنابراین مد گرایی بازاریابی بسیار وسیعی دارد.
وی پرهیز از اسراف و ریخت و پاش و رعایت ساده زیستی و مساوی بودن همه افراد جامعه را از مهمترین مشخصه های سبک زندگی ایرانی و اسلامی برشمرد و تصریح کرد: خواهران طلبه نیز همچون سایر طلاب در آگاهسازی جامعه، ترویج آموزه های دینی و گسترش سبک زندگی اسلامی نقش تاثیرگذاری دارند که باید توجه به این مساله را سرلوحه فعالیت های فرهنگی و دینی خود قرار دهند.
در پایان داور بحث « سرکار خانم طالب زاده» یاد آور شد: مد روش موقتی است که طبق سلیقه افراد سبک زندگی را تغییر می دهد.پس مد با این معنا ، همان نوگرایی و امروزی بودن می باشد که اسلام به طور کلی آن را پذیرفته و رد نمی کند.
وی همچنین اظهار داشت: آنچه که امروزه بیشتر در مسئله مد جلوه پیدا کرده ، مسئله پوشش و آرایش می باشد. اسلام چندین متغیر را برای پوشش و آرایش افراد لحاظ می کند که عبارتند از : مقتضیات زمان ، سن افراد ، موقعیت خاص افراد، وضعیت معیشتی افراد، مطابقت با عرف جامعه؛ اما سوال محوری این است که عرف طلبگی در مسئله مد چیست ؟
طالب زاداه بیان داشت: اسلام مخالف رنگ شاد و زیبایی نیست خصوصا در صنعت و تکنولوژی موافق تغییر و پویایی می باشد. و پوشش و آرایشی را که به نوعی تشبه به کفار باشد و برخلاف عرف جامعه، عرف طلبگی همراه با تعصب و جمود ورزی و تحصر باشد را رد می کند.

اردوی علمی- پژوهشی اعضای انجمن مر کز تخصصی نور الزهراء(سلام الله علیها) به پژوهشکده فقهی شهرستان بابل در روز یکشنبه 4/7/95با حضور 7نفر برگزار گردید.
خاتمی مدیر مرکز تخصصی ضمن بیان برگزاری این اردو خاطر نشان کرد: به منظور آشنایی اعضای انجمن با مراکز علمی- پژوهشی وانگیزه بخشی به آنان این اردو برگزار گردید.
وی ضمنا تصریح کرد: در این اردو جهت بهره مند شدن اعضا از تجربه شخصیت های علمی با دو تن از اساتید موفق در عرصه پژوهش، آقایان دکتر عباس نیکزاد عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پژشکی بابل و آقای بابایی عضو هیئت علمی پژوهشکده مجلس دیدار به عمل آمد.
بابایی در این دیدار حی بودن را یکی از صفات حق تعالی دانست و افزود: انسان مومن مظهر اسم حی خداوندی است و کافر بهره ای از حیات ندارد.
وی در ادامه حیات علمی را نوعی از حیات بشر خواند و تصریح کرد: پژوهش لازمه حیات علمی است و تا پژوهش نباشد تحرکی نخواهد بود.
وی بعد از اینکه یاد آور شد یکی از مولفه های طلبه دانش و تحصیل اوست، خاطر نشان کرد: مطالعه دقیق موضوع مورد بحث، قضاوت عجولانه نکردن پیرامون مساله و تامل در آن دو نکته مهم برای طلاب است.
همچنین دکتر نیکزاد سابقه پژوهش را از علمای متقدم دانست و گفت: پژوهش نقش محوری درعرصه آموزشی و فرهنگی دارد.
وی در پایان اظهار داشت: پژوهش زمانی موثر واقع می گردد که به تولید علم منجر گردد و اگر آموزه های ما به رشته تحریر در نیاید علوم ابتر خواهد ماند.

چکیده:
گفت و گو و مناظره در راستای موضوعات مورد اختلاف، یکی از شیوه های تبلیغی است که در طی دعوت الهی پیامبر گرامی اسلام نیز از سوی آن حضرت به کار برده شده و بعضا نمونه هایی از آن را می توان در قرآن کریم استنتاج نموده و مورد تحلیل قرار داد. امروزه مخالفان مکتب شیعی تلاش گسترده ای برای مبارزه با اندیشه های شیعی به خرج داده اند؛ لذا ضرورت دارد تا علاقمندان به علم کلام و مدافعان حریم اعتقادی شیعه به روش های موفقیت آمیز مناظره و گفتگو تسلط بیشتری پیدا کنند. بنابراین پژوهش حاضر با هدف استخراج و بررسي مناظرات پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در قرآن و شناسایی روش ها و نکته های ایشان در بحث با مخاطبان صورت گرفته است و با روش توصیفی و با بهره گیری از منابع تفسیری به این مسئله پرداخته و به این نتایج دست پیدا کرده که پیامبر(صلی الله علیه و آله) با گروه های مختلف مشرکان و اهل کتاب به مناظره پرداخته و در آن مناظرات از روش هایی از جمله برهان، موعظه و تشبیه و… استفاده کرده و برای موفقیت در این روش ها از نکته هایی از جمله مدارا، مهربانی، حق گرایی و… بهره گرفته است.
کلیدواژه ها: مناظرات کلامی، پیامبر(صلی الله علیه و آله) ، قرآن، برهان، جدل

مقدمه:
مي توان گفت از آن زماني که آدمي انديشيدن را آغاز کرد و در تفکراتش با ديگران اختلاف نظر پيدا کرد، به ناچار باب گفتگو و احتجاج و استدلال را گشود، هنگامی که سخن از مناظره به میان می آید، به معنای این است که هر یک از دو طرف گفت و گو می کوشد تا آراء و عقاید و باورهای خود را به دیگری تفهیم کرده و او را به درستی و راستی عقاید خود قانع نموده و همراهی و همکاری او را برای خود تضمین نماید. مناظره در برابر واژه انگلیسی (Dialogue) قرار می گیرد.(رزمجو، 1390، ص ۱۳۳؛ شمیسا، 1385، ص ۲۶۱) در بین کتب مختلف گاهی بین مناظره و مجادله خلط می شود؛ هدف در مناظره حقیقی، شناخت حقیقت و تفهیم آن به دیگری است.
احتجاج و گفتگو و مناظره، پيش از اسلام نيز در ميان اديان مختلف رواج داشت و با طلوع اسلام اين دين بيش از هر ديني به بحث، احتجاج و گفتگو به عنوان اصلي براي آگاه سازي مردم از حقايق و واقعيت ها توجه کرده است. در قرآن کريم بسياري از احتجاجات و استدلال های پیامبر(صلی الله علیه و آله) بيان شده است. احتجاج از باب افتعال به‌معناى اقامه حجّت بر مدّعا است. (ابن منظور، 1389، ج‌3، ص‌54) بی تردید مناظرات کلامی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به عنوان کسی که با ایجاد جریانات فکری پیشرو، زمینه ساز و باعث ایجاد تمدن های عظیم و آموزه ها و قوانین رهایی بخش و متکامل بوده، در طی گذر عمر کلام اسلامی، نقشی بسیار موثر و راهگشا داشته است.
آشنایی با روش های مناظره پیامبر(صلی الله علیه و آله) و راز موفقیت آن مناظرات بر مخالفان، کمک شایان و قابل توجهی به طلاب و دانشجویان و علاقمندان به کلام و عقاید تطبیقی در مواجهات و مناظرات و مکاتبات با مخالفان خصوصا وهابیت در عصر حاضر خواهد نمود .
در این زمینه تحقیقاتی صورت پذیرفته است از جمله، مهدی یوسفیان (1381) در پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان “مناظرات کلامی انبیای اولواالعزم در قرآن” به این موضوع پرداخته و به آداب اخلاقی مناظره و نکته های روشی مناظرات پیامبران اشاره نموده است. در این تحقیق آمده است که رعایت کرامت انسانی مخاطب و شفافیت در سخن و … از جمله شیوه های انبیای اولواالعزم می باشد. سیده فاطمه حسینی میرصفی (1390) در کتاب “شیوه مناظرات انبیاء و امام صادق(ع)” به شرح مناظرات تعدادی از پیامبران پرداخته از جمله ابراهیم، شعیب و … و در ادامه شیوه مناظره پیامبران را بیان نموده است. صفیه قاسم پور(1390) در پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان ” آیین گفتمان از دیدگاه قرآن و حدیث” به بخشی از گفتمان های عقیدتی و کلامی پرداخته که در یک فصل نمونه هایی از مناظرات قرآنی و روایی گزارش شده و در خلال آن مناظرات، نکات آموزنده در این باب استخراج گردیده است.
با توجه به مطالب فوق، زاویه جدید این تحقیق این است که ان شاء الله با استخراج و بررسي مناظرات پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در قرآن بطور خاص و شناسایی روش ها و نکته های کلامی ایشان در بحث با مخاطبان صورت بگیرد لذا در این پژوهش ابتدا مناظرات متعدد پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در مقابل مشرکان و اهل کتاب از جمله یهودیان و مسیحی ها بیان می شود و در ادامه از میان این مناظرات به بیان روش ها و نکته های کلامی پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) پرداخته می شود.
الف- مناظرات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به شهادت آیات قرآن و تاریخ سیره آن بزرگوار، در مقابل کسانی که ایشان را آماج شدیدترین دشنام و تهمت ها مانند: دروغگویی، کهانت، مقطوع النسل بودن، شاعر بودن، ساحربودن و اُذُن بودن (نوعی،1380، ص50) قرار داده بودند، به تبلیغ می پرداختند. ایشان برای تبلیغ دین اسلام در بین گروه های مختلف از شیوه های مختلف بهره گرفتند مانند مکاتبه با سران حکومت ها، اعزام مبلغ به شهرها و قبایل، پذیرفتن وفدها و هیئت های نمایندگی، حضور در میان قبایل برای دعوت و ارتباط و تماس های فردی. در ارتباط های فردی گاهی به مناظره با مخالفان می پرداختند، ایشان با چهار گروه به مناظره پرداختند، اهل کتاب، مشرکین، حنفاء و منافقین که برخی از این مناظرات از زبان قرآن بیان گردیده که در ذیل به آن ها پرداخته می شود.
1- مناظرات پیامبر (صلی الله علیه و آله) با اهل کتاب
1-1- نازل شدن یک باره آیات
آیاتی از سوره نساء، سؤالی را که اهل کتاب از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) کرده اند را بازگو می کند، كعب‌بن اشرف و جمعی از یهود نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: «اگر تو پیغمبر خدایی کتاب آسمانی خود را یک جا به ما عرضه کن، همانطور که موسی تورات را یک جا آورد.» (فيض كاشانى، بی تا،ج 1، ص 478؛ طبرسى، 1380، ج 9، ص 123) آن ها می خواستند خدای تعالی کتابی را از آسمان بر خود آنان نازل کند، چون آن ها با نزول قرآن به وسیله وحی جبرئیل آن هم آیه آیه و تکه تکه قانع نشده بودند و خواستند تا کتابی در بسته مانند مرغی از هوا به سوی آنان پائین آید و سپس به جواب آنان می پردازد. شک نیست که آن ها در این تقاضای خود حسن نیت نداشتند، زیرا هدف از نزول کتب آسمانی همان ارشاد و هدایت و تربیت است، گاهی این هدف با نزول کتاب آسمانی یک جا تامین می شود و گاهی تدریجی بودن آن به این هدف بیشتر کمک می کند، بنابراین آن ها می بایست از پیامبر (صلی الله علیه و آله) دلیل و تعلیمات عالی و ارزنده بخواهند، نه این که چگونگی نزول کتب آسمانی را تعیین کنند. منظور از اهل کتاب در این جا، یهود و نصارا است.
در مقابل درخواست اهل کتاب، آیاتی نازل شد و به آن ها پاسخ گفت: «اهل کتاب از تو می خواهند نوشته ای از آسمان بر آن ها نازل کنی، البته از موسی، بزرگتر از این را خواستند و گفتند: خدا را آشکارا به ما بنمای! پس به سزای ظلمشان صاعقه آن ها را گرفت. آن گاه پس از آن همه معجزات روشنگر که برای آن ها آمد، گوساله پرستیدندو ما از این [گناهشان] هم درگذشتیم و به موسی حجتی روشن عطا کردیم» (نساء/ 153).
خدای سبحان در پاسخ درخواست آنان نخست فرمود: «از موسی بزرگتر از این را خواستند» یعنی بزرگتر از آن چه که از تو خواستند زیرا از تو خواستند کتابی از آسمان برایشان نازل کنی ولی از موسی (علیه السلام) خواستند که خدا را نشان بدهد و گفتند: «أرنا الله جهرة» یعنی خدا را به طور آشکار به ما نشان بده، به طوری که با چشمان خود او را ببینیم و این نهایت درجه طغیان و هذر و جهلی است که انسان بدان مبتلا می شود، «فأخذتهم الصاعقة بظلمهم؛ در نتیجه خدای تعالی آنان را به ظلمشان گرفت.» (نحل/ 61) سپس فرمود: این اهل کتاب مردمی متمادی در جهالتند و به جهالت و گمراهی خود ادامه می دهند و در برابر حق کفر و جحود می ورزند، هر چند که آورنده آن حقیقت، بینه و دلیل قطعی بیاورد و نیز هیچ پروایی از این ندارند که پیمان خود را هر چه هم غلیظ و محکم باشد بشکنند و گناهانی دیگر چون دروغ و بهتان و هر ظلمی دیگر را مرتکب گردند و کسی که وضعش چنین است لیاقت آن ندارد که خدای تعالی خواسته او را اجابت کند و به پیشنهاد او وقعی بگذارد. در ادامه فرمود: کتابی که خدای تعالی نازل کرده توأم با نزولش، خدای سبحان و ملائکه بر حقانیت او شهادت داده و کتابی که چنین شاهدانی دارد همان کتابی است که با آن آیات کریمه اش آن تحدی ها را کرده است. ( طباطبایی، 1417، ج‏5 ص 211، مکارم شیرازی، 1374، ج ‏4 ص 193)
2-1- ارزیابی پایه ی واقعیت دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله)
در آیاتی از سوره کهف و سوره اسراء خداوند آیاتی را نازل فرموده است که به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پاسخ سوال دانشمندان یهودی را ارائه می دهد. در آن زمان مقاومت و تلاش قریش برای خاموش ساختن نور خدا، به نتیجه نمی رسید و هر روز به چشم خود می دیدند که بر شعاع آیین توحید افزوده می شود، سرانجام تصمیم گرفتند که به حقیقت یابی بپردازند و از طریق دانشمندان یهود که پیشکسوت ترین اهل کتاب در منطقه بودند، پایه ی واقعیت دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را ارزیابی نمایند. از این جهت به دو نفر به نام های «نضربن حارث» و «عقبه بن ابی معیط» مأموریت دادند که به مدینه بروند و ادعای محمد (صلی الله علیه و آله) را با آنان در میان بگذارند، زیرا آگاهی و علمی که آنان دارند قریش نداشت. هر دو نفر وارد مدینه شدند و صفات و خصوصیات مدعی نبوت را با احبار یهود در میان نهادند و گفتند «شما اهل تورات هستید و آمده ایم شما را از این جریان آگاه سازیم و نظرتان را درباره ی این مدعی به دست آوریم». احبار یهود به اتفاق کلمه گفتند: «برای امتحان و آزمایش چنین مدعی لازم است، سه چیز از او سؤال شود اگر به سه پرسش پاسخ داد، او پیامبر و فرستاده ی خدا است و اگر اظهار ناتوانی کرد، بدانید او دروغگو است و می توانید درباره ی او هر نوع تصمیمی بگیرید. از او بپرسید: سرانجام زندگی گروهی از جوانان که وطن و میهن خود را ترک کردند به کجا منتهی شد؟ مردی که شرق و غرب جهان را دور زد، کیست؟و روح چیست؟
اعزامیان قریش پس از دریافت نظریه ی احبار یهود، رهسپار مکه شدند و سران قریش را از نظریه آن ها آگاه ساختند. دشمنان پیامبر به گمان این که بر مستمسک استواری دست یافته اند، به حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسیدند و هر سه سؤال را مطرح کردند. پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) فرمود: «شما را از پاسخ هر سه سؤال آگاه می سازم». وحی الهی فرود آمد و به دو سؤال نخست در سوره ی کهف آیه های 28 و 29 و 83 تا 98 و به سؤال سوم در سوره ی اسراء آیه ی 85 پاسخ گفت. پاسخ پرسش نخست در سوره ی کهف با این آیه آغاز می شود: « آیا پنداشته اى که اصحاب کهف و سنگ نوشته از آیات عجیب ما بودند؟» (کهف/ 9) و پاسخ پرسش دوم در همان سوره با این آیه شروع می شود: «و از تو درباره ى ذوالقرنین مى پرسند. بگو: به زودى خبرى از او براى شما خواهم خواند.» (کهف/ 83) پرسش سوم در سوره ی اسراء چنین آمده است: «و از تو درباره ى روح مى پرسند، بگو: روح از [عالم بالا و] فرمان خداى من است و شما از علم جز اندکى داده نشده اید» (اسراء/ 85) (سبحانی، 1386، ج 6، ص 187).
در هر حال پاسخ روشن و گویای قرآن از هر سه سؤال، دشمن را خلع سلاح کرد ولی از عناد ایشان نکاست.
3-1- پدر حضرت عیسی (علیه السلام)
در آیه 59 سوره ی مبارکه آل عمران، مناظره ی دیگری از رسول اکرم با اهل کتاب وجود دارد. یکی از پرسش های مسیحیان از پیامبر این بود که شما درباره ی حضرت مسیح چه می گویید؟ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «من به وحدانیت خداوند شهادت می دهم که عیسای مسیح، بنده ی خداست و مانند دیگر انسان ها محکوم قوانین عام عالم امکان و نیز احکام انسان است.»، گفتند: «اگر عیسای مسیح بنده و مخلوق خداست، پدر او کیست؟ مگر می شود انسان مخلوق، پدر نداشته باشد؟» برای حل معضل آن ها آیه نازل شد که اگر آن ها درباره عیسای مسیح با تو احتجاج می کنند تو در پاسخ آنان بگو: «در واقع مثل عيسى نزد خدا همچون مثل [خلقت] آدم است [كه] او را از خاك آفريد سپس بدو گفت باش پس وجود يافت.» (آل عمران/ 59)
در کتب انبیای پیشین (علیهم السلام) نیز آمده بود که اگر قبل از آدم نسل هایی بودند، منقرض شدند و آدم و حوا از نسل آدمیان پیشین نیستند. مبدأ قابلی آدم و حوا خاک است. همان طور که عیسی (علیه السلام) پدر نداشت، آدم (علیه السلام) هم پدر نداشت، چنان که مادر هم نداشت و فقط با اراده تکوینی و به طور خارق عادت پدید آمد. بدون پدر خلق شدن خرق عادت است نه خرق قانون عقلی، محال عادی است نه محال عقلی. از این رو می شود “معجزه"، زیرا اعجاز آن است که بر خلاف عادت باشد نه عقل(جوادی آملی، 1387، ج 9، ص 169).
4-4 مباهله
یکی دیگر از مناظرات پیامبر که به شکل مباهله صورت پذیرفت در آیه 61 سوره آل عمران بدان اشاره گردیده است. با نازل شدن آیه ی شریفه ی 59 سوره ی آل عمران که در آن برهان کلامی ارائه شد، گرچه علمای مسیحیت ساکت شدند ولی در برابر این حق صریح، تمکین نکردند. از این رو خدای سبحان به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اکنون که از راه علم الیقین با ترسایان احتجاج کردی و حق روشن شد، اگر آن ها بعد از شنیدن برهان و فهمیدن حق، عناد و لجاج کرده، آن را نپذیرفتند و به حسب ظاهر، شکی برای آن ها باقی مانده است، به مباهله و نیایش علیه منکر حق دعوتشان کن.»(همان، ص 174)، راه این است که در وقت معینی با یکدیگر مباهله کنیم و بر دروغگو نفرین بفرستیم و از خداوند بخواهیم دروغگو را هلاک و نابود کند. در این موقع پیک وحی نازل گردید و آیه ی مباهله(آیه61 سوره آل عمران) را آورد و پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) را مأمور ساخت تا با کسانی که با او به مجادله و محاجه برمی خیزند و زیر بار حق نمی روند، به مباهله برخیزد و طرفین از خداوند بخواهند که افراد دروغگو را از رحمت خود دور سازد: «پس هر كه با تو، بعد از علم و دانشى كه به تو رسيده است، درباره او (عيسى) به ستيز و محاجّه برخيزد (و از قبول حقّ شانه خالى كند) بگو: بيائيد پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و خودمان را (كسى كه به منزله خودمان است) و خودتان را بخوانيم، سپس (به درگاه خدا) مباهله و زارى كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.»)قرائتی، 1383، ج‏2، ص 76(
خصوص آيه به معناى چيزى نظير محاجه بين شخص رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و بين بزرگان نصارا است، هنگامى كه نمايندگان مسيحيان نجران، پيشنهاد مباهله را از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) شنيدند، به يكديگر نگاه كرده و متحيّر ماندند. آنان مهلت خواستند تا در اين باره فكر و انديشه و مشورت كنند. بزرگِ نصارى به آن ها گفت: شما پيشنهاد را بپذيريد و اگر ديديد كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) با سر و صدا و جمعيّتى انبوه براى نفرين مى‏آيد، نگران نباشيد و بدانيد كه خبرى نيست ولى اگر با افراد معدودى به ميدان آمد، از انجام مباهله صرف نظر و با او مصالحه كنيد. روز مباهله، آن ها ديدند كه پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) همراه با دو كودك و يك جوان و يك زن بيرون آمدند. آن دو كودك، حسن و حسين (عليهما السلام) و آن جوان، علىّ بن ابى طالب (عليه السلام) و آن زن فاطمه‏ى زهرا (عليها السلام) دختر پيامبر (صلی الله علیه و آله) بودند( موسوی همدانی، ج‏3، ص 352). در واقع تعميم دادن دعوت به فرزندان و زنان براى اين بوده كه اين احتجاج اطمينان آورتر باشد، چون وقتى كسى زن و بچه خود را هم نفرين كند، طرف مقابلش مى‏فهمد كه او به صدق دعوى خود ايمان كامل دارد، براى اينكه خداى تعالى محبت به زن و فرزند و شفقت بر آنان را در دل هر كسى قرار داده، بطورى كه هر انسانى حاضر است با مايه گذاشتن جان خود، آنان را از خطر حفظ كند و براى حفظ آنان و در راه حمايت و غيرت و دفاع از آنان دست به كارهاى خطرناك مى‏زند.
اين كه بطور تفصيل موارد را يكى يكى شمرده، خود دليلى ديگر است بر اين كه پيشنهاد كننده سخت به دعوت خود ايمان و به حق اعتماد و خاطر جمعى داشته، كانه پيشنهاد مى‏كند اى مسيحيان بيائيد همگى ما و همگى شما يكديگر را نفرين كنيم، تا لعنت بر دروغگويان شامل همه ما و يا شما شود، بطورى كه لعنت شامل حال زن و فرزند ما هم بشود و در نتيجه نسل دروغگو از روى زمين برچيده شود و اهل باطل ريشه‏كن شوند. پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: سوگند به كسى كه مرا پيامبر حقّ قرار داد، اگر مباهله انجام مى‏گرفت، آن وادى آتش را بر آنان فرو مى‏ريخت(طبرسی،1380، ص 263). اسقف نجران گفت: «من چهره هایی ر امی بینم که هر گاه دست به دعا بلند کنند و از درگاه الهی بخواهند که بزرگترین کوه ها را از جای بکند، فورا کنده می شود و هرگز صحیح نیست ما با این قیافه های نورانی و با این افراد با فضیلت، مباهله نماییم زیرا بعید نیست که همه ما نابود شویم و ممکن است دامنه عذاب گسترش پیدا کند و همه مسیحیان جهان را بگیرد و در روی زمین یک مسیحی باقی نماند».(سبحانی، 1383، ج 7، ص 98)
بر اساس روايتى دعوت به مباهله مخصوص نصارى نبوده و پيامبر (صلی الله علیه و آله) از يهوديان نيز براى مباهله دعوت كردند.( قرائتی، 1383، ج‏2، ص 77)
5-1- تغییر قبله
در سوره ی بقره ضمن آیات 142 تا 151 جدالی علمی و مستدل انجام گرفته که در نوع خود ممتاز و از مناقشات نخستین جامعه ی یهود مدینه با پیامبر(صلی الله علیه و آله) است.
پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) سیزده سال تمام در مکه و هفده ماه در مدینه به سمت «بیت المقدس» نماز گزارد ولی بعدا به علتی که ذکر می شود، مأموریت یافت از آن زمان به بعد رو به کعبه و یا مسجدالحرام نماز بگزارد و در این مورد، یهودان مدینه (چه پیش از تغییر قبله و چه بعد از آن) جنجال آفریدند زیرا آن گاه که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به بیت المقدس نماز می گزارد، مسلمانان را سرزنش می کردند که اگر شما امت مستقلی هستید پس چرا بر قبله ی ما نماز می گزارید؟ آن گاه که روی مصالحی، فرمان تغییر قبله صادر شد و در حالی که پیامبر دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود، جبرئیل دست او را گرفت و به سوی کعبه متوجه کرد، جنجال شدیدتری برپا کردند و گفتند چه شد که آنان قبله ی ما را رها کرده و بر قبله ی جدید نماز می گزارند؟ قرآن، در ضمن آیاتی، به تحلیل هر دو تشریع، پرداخته و هر دو را به صورت منطقی تحلیل نموده است. پرسش آن ها این بود که اگر قبله واقعی شما همان کعبه و یا مسجدالحرام بود، چرا از روز نخست به سوی آن نماز نگزاردید و در این مورد رازی در کار بود که مدتی بر بیت المقدس نماز گزارید آنگاه پس از مدتی قریب به پانزده سال، قبله ی نماز شما تغییر کرد؟
جالب این که قرآن پیش از آن که یهود به اشکال تراشی برخیزند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) را از موضع آنان نسبت به تغییر قبله آگاه می سازد و پیش از آن که یهود متعرض شوند قرآن به پاسخ اعتراض های آنان مبادرت می ورزد و در ضمن آیه ی یاد شده اعتراض ها و پاسخ آن ها را تصریحا و تلویحا می آورد : «به زودی برخی از ابلهان از مردم می گویند: چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن نماز می گزارند برگردانید؟ بگو مشرق و مغرب از آن خدا است، هر کس را بخواهد به راه راست راهنمایی می کند.»(بقره/ 142) جمله ی «ما ولئهم..» بیانگر اعتراضی است که پس از اندی از یهود شنیده شد. جمله ی «قل لله المشرق… » یادآور یک اصل کلی است و آن این که وجود خدا پیراسته از زمان و مکان است، توجه به هر نقطه ای از نقاط جهان، توجه به خدا است و اگر نقطه ی خاصی به عنوان قبله تعیین می گردد، به خاطر مصالح اجتماعی است نه این که وجود خدا به آن نقطه محدود می باشد؛ بنابراین نماز گزاردن به بیت المقدس توجه به خدا است، نماز بر کعبه نیز توجه به خدا است. (همان، ج 6، ص 229)
2- مناظرات پیامبر (صلی الله علیه و آله) با مشرکان
1-2- ناتوانی بت ها
در محاجه با شرک بت پرستان، خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله) در آیه 4 سوره احقاف مى‏فرمايد : «بگو به من خبر دهيد آن چه را به جاى خدا فرا مى‏ خوانيد به من نشان دهيد كه چه چيزى از زمين [را] آفريده يا [مگر] آنان را در [كار] آسمان ها مشاركتى است.» هنگامى كه شما قبول داريد بت ها هيچ گونه دخالتى نه در آفرينش موجودات زمينى دارند و نه در آفرينش خورشيد و ماه و ستارگان و موجودات عالم بالا، خودتان با صراحت مى‏گوئيد: خالق همه اين ها اللَّه است. با اين حال چگونه براى حل مشكلات يا جلب بركات دست به دامن “بت ها” اين موجودات بى‏خاصيت و فاقد عقل و شعور مى‏زنيد؟! و اگر فرضا مى‏گوئيد آن ها شركتى در امر خلقت و آفرينش داشته‏اند «كتابى از كتب آسمانى پيشين كه گفتار شما را تصديق كند يا آثارى علمى از علماى گذشته كه گواهى بر اين معنى دهد براى من بياوريد اگر راست مى‏گوئيد» (مکارم شیرازی،1374، ج‏21، ص 302)
كلمه ی “هذا” اشاره به قرآن است و مراد از آوردن كتابى قبل از قرآن، آوردن كتابى آسمانى از قبيل تورات است كه از ناحيه خدا نازل شده باشد و در آن از شركت خدايان مشركين در خلقت آسمان ها و زمين خبر داده باشد.(موسوی همدانی، 1374، ج‏18، ص 285) بنابراين جمله” أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ …” اشاره به دليل عقل و جمله” ائْتُونِي بِكِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا” اشاره به وحى آسمانى و تعبير به” أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ” اشاره به سنت انبياى گذشته و اوصياى آنان يا آثار دانشمندان پيشين است.
كوتاه سخن اين كه نه دليل يا جنبه نقلى دارد -از طريق وحى آسمانى است يا عقلى و منطقى و يا شهادت و گواهى دانشمندان شما- كه در ادعاهاى خود در مورد بت ها نه متكى به وحى و كتاب آسمانى هستيد و نه مى‏توانيد شركت آن ها را در آفرينش آسمان و زمين اثبات كنيد، تا از اين دليل عقلى براى الوهيت آن ها استفاده نمائيد و نه اثرى از علوم پيشينيان گفته شما را تاييد مى‏كند، پس معلوم مى‏شود آئين و مسلك شما چيزى جز مشتى از خرافات زشت و پندارهاى دروغين نيست. شبيه همين گفتگو و مؤاخذه و محاكمه بت‏پرستان در آيه 40 سوره فاطر آمده است(مکارم شیرازی، 1374، ج‏21، ص 303).
2-2- استقامت در دین
آیه 104 سوره یونس اشاره‏اى اجمالى به مساله توحيد، معاد و نبوت نموده است «بگو اى مردم اگر در دين من ترديد داريد پس [بدانيد كه من] كسانى را كه به جاى خدا مى ‏پرستيد نمى ‏پرستم بلكه خدايى را مى ‏پرستم كه جان شما را مى‏ ستاند و دستور يافته‏ ام كه از مؤمنان باشم. »
معناى جمله” إِنْ كُنْتُمْ فِي شَكٍّ مِنْ دِينِي” اين است كه اگر شما در دين من يعنى آن طريقه‏اى كه پيموده‏ام و بر مشروعيت آن پافشارى دارم، شك داريد و شك كردن كسى در دين ديگرى و در طريقه‏اى كه او براى خود برگزيده به اين است كه شك كند، آيا او بر دين خود پافشارى و استقامت مى‏كند يا نه؟ و آيا دين او پا مى‏گيرد و دوام مى‏يابد يا خير؟ منشا اين سؤال اين بود كه مشركين طمع در زوال دين آن جناب را داشتند و بسيار اميدوار بودند كه بتوانند آن جناب را از دعوتش منصرف كنند و در نتيجه خود را از دعوت او به توحيد و ترك خدايان رها سازند. با در نظر داشتن اين زمينه، معناى آيه اين طور مى‏شود اگر شما شك داريد در اينكه خود من بر اين دينى كه شما را به آن مى‏خوانم استقامت مى‏كنم يا نه و يا شك داريد در اين كه دين من چيست و انگيزه و ريشه اصلى دعوتم را نفهميده‏ايد اينك من بطور صريح براى شما بيان مى‏كنم( طباطبایی،1417، ج‏10، ص 196) پيامبر(صلی الله علیه و آله) با بيان استوارى خود در راه توحيد و نفى طريقه مشركين، شك و ترديد مشركين را رفع مى‏نمايد و مى‏گويد كه من به هيچ وجه خدايان شما را نمى‏پرستم و تنها اللَّه تعالى را مى‏پرستم.
از طرفی اگر در جمله” وَ لكِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ” از ميان اوصاف خداى تعالى صفت ميراندن و توفى را ذكر كرد، بدين جهت است كه بهانه مشركين در پرستيدن خدايان اين بود كه پرستش خدايان باعث دفع ضرر و جلب نفع براى آنان مى‏شود و به عبارتى ساده‏تر، بهانه‏اى هر چند موهوم و خرافى داشتند ولى در مساله مرگ ديگر هيچ بهانه‏اى نداشتند و خودشان نيز معترف بودند كه پرستش بت ها هيچ تاثيرى در خطر مرگ و ضرر آن ندارد، لذا فرمود: «من تنها آن خدايى را مى‏پرستم كه جان شما را مى‏گيرد» و اشاره كرد به اين كه اگر معيار در عبادت، دفع ضرر و جلب نفع است، شما نيز بايد خداى تعالى را بپرستيد، چون احتياج به امنيت از ضرر و خطر مرگ داريد و اين امنيت تنها به دست خداى تعالى است.
علاوه بر اين، انتخاب اين صفت از ميان صفات خداى تعالى اشاره‏اى هم به تهديد مشركين دارد، چون آيات قبلى وعده قطعى عذاب به آنان مى‏داد و وفات مشركين ميعاد عذابشان بود. مؤيد اين كه اين نكته اين است كه بعد از جمله” وَ لكِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ” فرمود:” أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ” و فهمانيد كه نجات مؤمنين جزء وعده‏اى است كه در دو آيه قبل داد و فرمود:” فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَيَّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ … نُنْجِ الْمُؤْمِنِينَ".(همان)
3-2- محال بودن فرزند داشتن خداى تعالى
یکی از مناظرات دیگری که پیامبر با مشرکین داشتند در مقابل کسانی بود که خدا را به فرزند داشتن نسبت می دادند.در آن زمان این آیه نازل شد، «گفتند خدا فرزندى براى خود اختيار كرده است منزه است او، او بى ‏نياز است آن چه در آسمان ها و آن چه در زمين است از آن اوست، شما را بر اين [ادعا] حجتى نيست آيا چيزى را كه نمی دانید به دروغ بر خدا مى ‏بنديد. » (یونس/68)، منظور از اين استيلاد صرف تكون يافتن موجودى مثل خود نباشد، بلكه بسيارى از انسان ها منظورى ديگر از اين كار دارند و آن اين است كه آن فرزند، وى را در گرفتاري هاى دهر يارى كند و ذخيره برای روز فقر و پيرى و كورى او باشد و اين معنا يعنى استيلاد به تمامى جهاتش در مورد خداى تعالى محال است زيرا اولا خداى تعالى منزه از داشتن اجزاء است و ثانيا در كار او تدريج نيست و ثالثا او منزه از داشتن مثل است، تا بخواهد توليد مثل كند و رابعا او پيوسته بى نياز است تا براى روز نيازمنديش يار و مدد كارى پديد آورد(موسوی همدانی،1374، ج‏10، ص 139).
خود خداى تعالى هم هر جا فرزند داشتن را از خود نفى كرده، از همه جهات مذكور نفى كرده و بر آن استدلال فرموده، مثلا در آيه زير از تمامى جهاتش نفى كرده و فرموده: «گفتند خدا براى خود فرزندى گرفته، منزه است خدا، آخر چگونه، با اين كه ملك تمامى آن چه در آسمان ها و زمين است از آن او است و همه آن ها در برابر ربوبيت او خضوع و عبوديت دارند؟ و چگونه با اين كه او آسمان ها و زمين را بدون الگو آفريد؟ و چون قضاء براند بر اين كه چيزى هست شود تنها فرمان مى‏دهد:” كن” كه بلادرنگ آن چيز موجود مى‏شود.» (سوره بقره، آيه 117)
آيه مورد بحث، تنها در مساله نفى ولد از يك جهت استدلال شده و آن جهت اخير يعنى بى نيازى خداى سبحان است و فرموده كه غرض از وجود فرزند اين است كه پدر در هنگام حاجت از كمك و يارى او استفاده كند و اين در باره كسى تصور دارد كه به حسب طبع، فقير و محتاج باشد، خداى سبحان بى نيازى است كه بى‏نيازيش آميخته با فقر و حاجت نيست؛ زيرا هر موجودى كه در آسمان ها و زمين باشد و فرض بشود مالكش خداست، معنا ندارد مالك، نيازمند آن چيز باشد.
كلمه” سلطان” در اينجا به معناى برهان است، مى‏فرمايد شما در اين ادعايتان كه مى‏گوييد: “خدا فرزند گرفته” ، هيچ دليلى نداريد و سخنتان از روى جهل و بدون مدرك است. بنابراين حاصل معناى آيه چنين مى‏شود كه نه تنها دليلى بر گفتار شما نيست بلكه دليل بر خلاف آن هست و آن اين است كه خداى تعالى غنى مطلق و بى نياز از هر جهت است و كسى كه براى خود فرزند مى‏گيرد، حتما به داشتن فرزند نيازمند است و اين سنخ استدلال را در اصطلاح فن مناظره “منع با سند” مى‏نامند.
-"أَ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ"- اين جمله، گويندگان آن سخن بيهوده را توبيخ مى‏كند كه چرا چيزى مى‏گوئيد كه علمى بدان نداريد. آرى، اين عمل از اعمالى است كه عقل‏ بشر آن را قبيح مى‏داند مخصوصا اگر سخن بدون علم در باره رب العالمين- عز اسمه- باشد(همان، ص140).
ُ4-2- اثبات توحيد خداوند با استناد به مساله ابداء و اعاده خلق‏
در آیه 34 سوره مبارکه یونس ، حجتى ديگر به رسول گرامى خود تلقين مى‏كند تا عليه مشركين اقامه نمايد، حجتى از جهت مبدأ و معاد، مى‏فرمايد: آن كسى كه مبدأ هر موجودى است و معاد و برگشت هر موجودى نيز به سوى او است استحقاق آن را دارد كه عبادت شود تا آدمى در روز معاد و روز لقاء او از عذاب اليمش ايمن گشته، به ثواب عظيم او نائل گردد.
مشركين- يعنى همان هايى كه اين حجت خطاب به آن ها بوده است- قائل به معاد نبودند؛ لذا خداى تعالى پيامبرش را دستور داده كه خودش پاسخ از اين سؤال بدهد و بگويد: «تنها خدای یکتاست که در اول خلایق را خلق کرده آن گاه همه را (به سوی خود) بازمی‌گرداند، پس کجا می‌گردانندتان؟».
اگر آيه شريفه در احتجاجش به مساله ابداء و اعاده تكيه كرده، اين اعتمادش اعتماد بر يك مقدمه مبهم و بيان ناشده نبوده است، چون خداى تعالى در موارد متعددى از كلامش كه شايد به ده مورد برسد از طرق مختلفى بر اين مقدمه احتجاج كرده. يك بار از طريق اين كه اگر بعد از اين عالم، عالمى ديگر نباشد لازم مى‏آيد خلقت بشر در اين عالم لغو و بيهوده باشد و خداى تعالى كار بيهوده نمى‏كند. و يك بار از اين طريق كه اگر عالمى ديگر نباشد و خلق در آن عالم به جزاى اعمال خود نرسند ظلم لازم مى‏آيد و چون خداى تعالى عادل است، پس واجب است كه در عالمى ديگر كيفر و پاداش هر عملى را بدهد و همچنين از طرفى ديگر، اصولا خداى تعالى در قرآن كريم هر گونه شك و ترديدى نسبت به معاد را نفى نموده و ثابت بودن آن را امرى مسلم دانسته است(همان، ص 79).
5-2- اثبات وحدانيت رب معبود با استناد به وجوب پيروى از حق
خداى تعالى در آيه 35 سوره ی مبارکه یونس حجتی را به رسول گرامى خود تلقين مى‏كند و اين حجتى است عقلى كه خواص و دانشمندان از مؤمنين به آن تكيه مى‏كنند و توضيح آن اين است كه يكى از مرتكزات فطرى بشر كه عقل وى بدان حكم مى‏كند اين است كه انسان بايد حق را پيروى كند حتى اگر احيانا در يكى از اعمالش از حق منحرف شود و به خاطر غلط يا اشتباهى و يا هوى و هوسى غير حق را پيروى كند، در همان لحظه كه آن عمل غير حق را انجام مى‏دهد پيش خودش آن عمل را حق مى‏پندارد چون امر بر او مشتبه شده است. به همين جهت است كه مى‏بينيم بعد از آن كه غبار و كوران هوى و هوسش فرو نشست اين طور اعتذار مى‏جويد كه من خيال مى‏كردم آن عمل حق است، پس به حكم ارتكاز و فطرت و عقل بشر، حق بطور مطلق و بدون هيچ قيدى و شرطى واجب الاتباع است و به همين دليل كسى هم كه انسان را به سوى حق راهنمايى مى‏كند نيز واجب الاتباع است، به خاطر اين كه حق مى‏گويد و به سوى حق دعوت مى‏نمايد و بايد چنين كسى را ترجيح داد به كسى كه ما را به سوى حق هدايت نمى‏كند و يا به سوى غير حق مى‏خواند؛ زيرا پيروى كردن از هادى به سوى حق، پيروى خود حق است، همان حقى كه او ما را به سوى آن مى‏خواند و وجوب پيروى او، امرى است ضرورى، كه هيچ حاجتى به دليل ندارد (عبده، بی تا، ج 11، ص 362 ).
در حجتى كه در آيه مورد بحث به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تلقين شده، تكيه بر اين مقدمه ضرورى و فطرى شده است؛ لذا سخن را از اين جا آغاز مى‏كند كه مى‏پرسد: «آيا شما مشركين در ميان شركاء خود هيچ شريك و معبودى سراغ داريد كه شما را به سوى حق هدايت كند؟» و پر واضح است كه مشركين غير از كلمه” نه” جوابى ندارند، چون شركاى آنان چه آنانى‏كه جمادند مانند بت ها و معبودهاى جامد ديگر و چه آن هايى كه جا ندارند، مانند فرشتگان و ارباب انواع و جن و طاغوت هايى چون نمرود و فرعون و امثال آنان، هيچ يك (بر حق نبودند، تا ديگران را به سوى حق هدايت كنند، و اصولا هيچ يك) مالك نفع و ضرر و مرگ و حيات و نشور خود نيستند.
مشركين در پاسخ از اين سؤال جواب مثبتى نداشتند؛ لذا خداى تعالى به رسول گرامى‏اش دستور داد خودش جواب بدهد و فرمود: «بگو تنها خداست كه به سوى حق هدايت مى‏كند»، چون او است كه هر موجودى را به سوى هدفش و به سوى هر چيزى كه در بقائش نيازمند به آن است هدايت مى‏كند.
وقتى محقق شد كه در ميان هيچ يك از شركاى مشركين كسى نيست كه به سوى حق هدايت كند و تنها خداى سبحان است كه به سوى حق هدايت مى‏كند، از آنان بپرسيد كه خودشان از بين دو قسم اتباع يكى را ترجيح دهند، تبعيت خداى تعالى و تبعيت شركايشان را، پيروى خداى تعالى كه به سوى حق هدايت مى‏نمايد و پيروى شركاء را كه نه كسى را هدايت مى‏كنند و نه خود بدون راهنما راهى به جايى مى‏برند. معلوم است كه در اين دوران، ترجيح براى آن كسى است كه به سوى حق هدايت مى‏كند، نه آن كس كه هدايتى نمى‏كند، يعنى ترجيح با پيروى خداى تعالى بر پيروى خدايان دروغين است ولى مشركين به عكس اين حكم مى‏كنند و بدين جهت خداى تعالى با جمله” فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ” ملامت و توبيخشان مى‏كند.(موسوی همدانی، 1374، ج‏10، ص 81)
6-2- ایمان به خدا از طریق بیان ویژگی های منعم
آیاتی از سوره انعام نیز به بیان مناظره پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) باگروهی از مشرکین می باشد. جمعی از اهل مکه خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: «ای محمد! تو آئین قوم خود را ترک گفتی و می دانیم که این کار عاملی جز فقر ندارد! ما حاضریم اموال خود را با تو تقسیم کنیم و تو را کاملا ثروتمند نمائیم تا دست از خدایان ما برداری و به آئین اصلی ما بازگردی.» آیه نازل شد که: «بگو: آیا غیر خدا را که آفریدگار آسمان ها و زمین است سرپرست خود گیرم، در حالی اوست که می خوراند و خورانده نمی شود؟ بگو دستور یافته ام نخستین کسی باشم که تسلیم شده و [گفته است که] هرگز از مشرکان مباش». (انعام/ 15) خداوند متعال در این جمله رسول گرامی خود را دستور می دهد که از راه سؤال و جواب آنان را به اشتباه و خطایشان واقف ساخته و بفهماند که منطق “شکر منعم” منطق و برهان صحیحی است، لیکن منعم شما این بت ها نیستند بلکه منعم و ولی نعمتی که بنی نوع آدم و هر موجود دیگر از خوان نعمتش متنعم است، تنها خدای سبحان است، خدا است آن کسی که روزی می دهد و خود احتیاجی به روزی ندارد، «یطعم و لا یطعم» به دلیل این که او کسی است که آسمان ها و زمین را آفریده و آن ها را از ظلمت عدم، به نور وجود درآورده و نعمت هستی و تحققش ارزانی داشته، آن گاه به منظور بقاء وجودش نعمت های دیگری که بقای وجود آسمان و زمین بستگی به آن دارد و عددش را جز خودش کسی نمی داند و مساله اطعام انسان که یکی از آن ها است بر آن افاضه فرموده؛ زیرا همه این نعمت ها که بقای هستی عالم از انسان و غیر انسان موقوف و مشروط به آن است و همچنین جمیع وسائلی که به توسط آن این نعمت ها به موارد استحقاقش می رسد همه منتهی به خلقت پروردگار است. آری اشیای عالم و سلسله اسباب و مسببات همه از صنع او است. (همان، ج‏7، ص 42)
نكته ديگرى كه نبايد از آن غفلت كرد اين است كه در ميان صفات خدا در اينجا تنها روى اطعام بندگان و روزى دادن آن ها تكيه شده است؛ اين تعبير شايد به خاطر آن است كه بيشتر وابستگي ها در زندگى مادى بشر بر اثر همين نياز مادى است، همين به اصطلاح “خوردن يك لقمه نان” است كه افراد را به خضوع در برابر اربابان زر و زور وامي دارد و گاهى تا سر حد پرستش در مقابل آن ها كرنش مى‏كنند پس وقتی مساله رزق که در نظر انسان اهم مظاهر آن مساله اطعام است به دست او است واجب است او به تنهایی پرستش شود، چون تنها او است کسی که ما را غذا می دهد و ما در این حاجت خود به غیر او نیازمند نیستیم(مکارم شیرازی،1374، ج‏5، ص 173).
قرآن براى از بين بردن اين پندار غلط به پيامبر چنين دستور مى‏دهد: «به آن ها بگو آيا غير خدا را ولى و سرپرست و پناهگاه خود انتخاب كنم؟ در حالى كه او آفريننده آسمان ها و زمين و روزى دهنده همه موجودات است بدون اينكه خود نيازى به روزى داشته باشد». بنابراين هنگامى كه آفريننده همه چيز او است و بدون اتكاء به قدرت ديگرى سراسر جهان هستى را به وجود آورده و روزى همگان به دست او است، چه دليل دارد كه انسان غير او را ولى و سرپرست و تكيه‏گاه قرار دهد، اصولا بقيه همه مخلوقند و در تمام لحظات وجود خود به او نيازمندند، چگونه مى‏توانند نياز ديگرى را برطرف سازند؟
سپس براى پاسخ گفتن به پيشنهاد كسانى كه از او دعوت مى‏كردند به آئين شرك بپيوندد، مى‏گويد: علاوه بر اينكه عقل به من فرمان مى‏دهد كه تنها تكيه بر كسى كنم كه آفريننده آسمان و زمين مى‏باشد وحى الهى نيز به من دستور داده است كه نخستين مسلمان باشم و به هيچ وجه در صف مشركان قرار نگيرم (همان، ص 173).
7-2- عدم سازش در دین بخاطر هوس پرستی مشرکین
سوره کافرون از سوره هایی است که درآن احتجاج پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با مشرکان به چشم می خورد. مشرکان وقتی رشد اسلام را در حجاز و مکه دیدند، پیشنهاد آزادی مذهب داده گفتند: «ما به عقاید شما احترام می گذاریم، شما هم به عقاید ما احترام بگذارید و نشانه این تکریم و احترام هم آن باشد که یک سال ما بر اساس عقیده شما عمل کنیم و یک سال هم شما به عقیده ما عمل کنید.» آن ها اعتقاد و پرستش را اموری اعتباری می پنداشتند که به اختیار معتبر است و هر روزی که معتبر اعتبار کند معبودی می سازد که مورد احترام خواهد بود، همان طور که برای خود، الهه می تراشیدند و آن را تکریم می کردند، گمان می کردند اسلام نیز چنین است.
در این زمینه سوره «کافرون» نازل شد و خدای سبحان به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به کافران بگو ما در دین سازش نداریم، دین قراردادی و در اختیار ما که گاهی از حق خود بگذریم و گاهی آن را مطالبه کنیم بلکه دین، حق و حکم خدا بر انسان است و انسان باید به این حکم گردن نهاده و مانند سراسر جهان آفرینش مسلم و منقاد و مطیع حق باشد. همه چیز در جهان آفرینش، مسلمان و منقاد فرمان خداست»، «هر كه در آسمان ها و زمين است‏ خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است» (آل عمران/ 83)؛ لذا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن ها فرمود: آن چه را شما می پرستید، من نمی پرستم (کافرون/ 2) چون من خدا را می پرستم و شما هوس و بت را که باطلند. شما با آن خوی تمرد و سرکشی و جاهلیتی که دارید، توفیق پرستش حق را پیدا نمی کنید، کسی که بنا دارد سالی بت را و سالی دیگر خدا را بپرستد، در حقیقت هوس پرست است او خیال می کند که خدا هم بتی است در قبال بت های دیگر که معبود بودن او با امضا و قرارداد عابد انجام گیرد، سالی هبل پرستیده شود، سالی عزی، سالی نسر و یعوق و سالی هم خدا؛ لذا فرمود: «و آن چه مى‏ پرستم، شما نمى‏ پرستيد». (کافرون/ 3) بگو: «پس اينک دين (شرک و جهل) شما براي شما باشد و دين (توحيد و خدا پرستي) من هم براي من.» (کافرون/ 6) به این معنا که دین من حق است و دین شما باطل و شما باطل را انتخاب کرده اید. باطل یعنی بیراهه رفتن، پس باطل راه نیست؛ زیرا در جهان تکوین برای نیل به کمال وجودی دو راه وجود ندارد که یکی حق و دیگری باطل باشد بلکه راه فقط یکی و آن حق است و هر کس از حق فاصله بگیرد در دام بیراه گرفتار خواهد شد راه حق مثل جاده ای است که دو طرف آن پرتگاه باشد(جوادی آملی، 1387، ج 8، ص 114).
8-2- بشر بودن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دلیلی بر رد خواسته های نامعقول مشرکین
در آيات مورد بحث به احتجاج رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) از بهانه‏جويى‏هايى كه نشان مى‏دهد موضع اين دسته از كفار در برابر دعوت حيات‏آفرين پيامبر(صلی الله علیه و آله) جز لجاجت و عناد و طغيان و استكبار نبوده، می پردازد. چرا كه در برابر پيشنهاد منطقى پيغمبر و سند زنده‏اى كه همراه داشته چه درخواست هاى نامعقولى كه نمى‏كردند.اين درخواست ها در آیات 90-93 سوره اسراء در شش قسمت بيان شده است: (مکارم شیرازی، 1374، ج‏12، ص 282) نخست مى‏گويد: «و آن ها گفتند ما هرگز به تو ايمان نمى‏آوريم مگر اينكه از اين سرزمين چشمه پر آبى براى ما خارج كنى!» آیه بعدی «يا اينكه باغى از درختان خرما و انگور در اختيار تو باشد كه جويبارها و نهرها در لابلاى درختانش به جريان اندازى!» در ادامه خداوند می فرماید: «يا آسمان را آن چنان كه مى‏پندارى قطعه قطعه بر سر ما فرود آرى»، «يا خداوند و فرشتگان را در برابر ما رو در رو بياورى»، «يا اينكه خانه‏اى از طلا داشته باشى، خانه‏اى پر نقش و نگار و زينتى» و «يا به آسمان بالا روى! ولى هرگز تنها به آسمان بالا رفتنت ايمان نخواهيم آورد مگر اينكه نامه‏اى همراه خود براى ما بياورى كه آن را بخوانيم!»
در پايان اين آيات خداوند به پيامبرش دستور مى‏دهد كه در برابر اين پيشنهادهاى ضد و نقيض و بى پايه و گاهى مضحك «بگو پاك و منزه است پروردگار من از اين اوهام» ، «آيا من جز انسانى فرستاده خدا بيشترم» .
همان گونه كه لحن خود آيات فوق، علاوه بر شان نزول، گواهى مى‏دهد اين درخواست هاى عجيب و غريب مشركان هرگز از روح حقيقت‏جويى سرچشمه نمى‏گرفت، بلكه آن ها تمام هدفشان اين بود كه آئين بت پرستى و شرك كه پايه‏هاى قدرت رؤساى مكه را تشكيل مى‏داد هم چنان بر جا بماند و پيامبر اسلام را به هر وسيله ممكن است از ادامه راه توحيد بازدارند. (همان، ص284)
پيامبر دو جواب منطقى و روشن در يك عبارت كوتاه به آن ها داد. نخست اين كه پروردگار منزه از اين گونه امور است، منزه است از اينكه تحت فرمان اين و آن قرار گيرد و تسليم پيشنهادهاى واهى و بى اساس سبك مغزان گردد (سُبْحانَ رَبِّي). ديگر اينكه، قطع نظر از آن چه گذشت اصولا آوردن معجزات كار من نيست، من بشرى هستم همچون شما، با اين تفاوت كه رسول خدايم، ارسال معجزات كار او است و به اراده و فرمان او انجام مى‏گيرد، من حتى حق ندارم پيش خود چنين تقاضايى كنم، او هر وقت لازم بداند براى اثبات صدق دعوت پيامبرش هر معجزه‏اى كه لازم باشد مى‏فرستد (هَلْ كُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا).
درست است كه اين دو پاسخ با هم ارتباط و پيوند دارند ولى در عين حال دو پاسخ محسوب مى‏شوند، يكى ضعف بشر را در برابر اين امر اثبات مى‏كند و ديگرى منزه بودن خداى بشر را از قبول اين گونه معجزات اقتراحى. در واقع وظيفه پيامبر اثبات ارتباط خود به خدا از طريق آوردن معجزه است و هر گاه به قدر كافى معجزه نشان دهد ديگر هيچ گونه وظيفه‏اى در اين رابطه ندارد(همان، ص 285 ). در حالى كه بر پيامبر لازم است اين پندار را از مغز آن ها بيرون كند و به آن ها ثابت نمايد كه من نه خدا هستم، نه شريك خدا و اعجاز تنها كار او است، من بشرى هستم همانند انسان هاى ديگر با اين تفاوت كه وحى بر من نازل مى‏شود و آن مقدار كه از اعجاز نيز لازم بوده خودش در اختيارم گذارده است، بيش از اين كارى از دست من ساخته نيست، مخصوصا جمله” سُبْحانَ رَبِّي” گواهى است بر همين معنى چرا كه مقام پروردگار را از داشتن هر گونه شريك و شبيه پاك مى‏شمرد(همان، ص 289 ).
از سویی دیگر حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) می فرمود: «مگر شما نمی دانید که بسیاری از زرمداران دارای کاخ های طلایی هستند اما هیچ یک از آن ها پیغمبر نیستند بنابراین بین نبوت و آن چه شما پیشنهاد می کنید، تلازمی نیست. » (جوادی آملی،1387، ج 9، ص 150)
9-2- درخواست تبدیل قرآن
در آیاتی از سوره یونس به گفتگوی بین رسول خدا و مشرکین اشاره می کند. انتقاد قرآن از بتان و خدایان دروغین عرب، مایه ی خشمگینی مشرکان بود از این جهت از پیامبر درخواست کردند که قرآن دیگری بیاورد که در آن، این گونه نکوهش ها از خدایان آنان نباشد. قرآن این پیشنهاد را یادآور می شود و می فرماید: «هنگامی که آیات روشن ما بر آن ها خوانده می شود، آنان که به لقای ما (رستاخیز) امید ندارند می گویند، قرآنی غیر از این بیاور و یا در آن تغییراتی بده».(یونس/ 15)
آن گاه خداوند به پیامبر اکرم چنین می گوید:
1- « بگو من حق ندارم آن را از جانب خود عوض کنم من جز از آنچه که به من وحی شده است، از چیزی پیروی نمی کنم من از عذاب روز بزرگ در صورتی که مخالف پروردگارم بکنم، می ترسم.» (یونس/ 15) در این بخش از آیه، واقعیت نبوت و حقیقت وحی و وظیفه ی حامل آن بیان شده است و این که پیامبر (صلی الله علیه و آله) جز واقع گویی وظیفه ای ندارد و مخالفت با وظیفه هر چند کوچک باشد بدون واکنش در روز رستاخیز نخواهد بود.
2- «بگو اگر خدا می خواست این آیات را بر شما نمی خوانم و شما را از آن آگاه نمی کردم، من مدت ها پیش از این، در میان شما زیسته ام چرا نمی اندیشید!؟» (یونس/ 16) در این بیان یادآور می شود که این قرآن زائیده ی فکر و اندیشه ی من نیست و اگر چنین بود حتما در این مدت از من چیزی می شنیدید؛ زیرا ممکن نیست که چنین تعالیم و معارفی در فکر و اندیشه ی من باشد اما در این مدت چیزی از آن بروز نکند و در زندگی من جوانه نزند(سبحانی، 1383، ج 6، ص 156).
10-2- استناد به ناتوانی خدایان
خداوند در پايان آيه 195 سوره اعراف مى‏فرمايد: «بگو اى پيامبر اين معبودهايى را كه شما شريك خدا قرار داده‏ايدبر ضد من بخوانيد و همگى دست به دست هم دهيد و براى من تا آنجا كه مى‏توانيد نقشه بكشيد و در اين كار هيچ گونه تاخير روا مداريد، ببينيم با اين حال كارى از همه شما ساخته است؟» يعنى اگر من دروغ مى‏گويم و آن ها مقربان خدا هستند و من به حريم احترامشان جسارت كرده‏ام، پس چرا آن ها مرا غضب نمى‏كنند و نيروى آن ها و شما كمترين تاثيرى در وضع من ندارد، بنابراين بدانيد اين ها موجودات غير موثرى هستند كه توهمات شما به آن ها نيرو بخشيده!(مکارم شیرازی،1374، ج‏7، ص 59).
سپس دستور مى‏دهد تا به منظور تحدى و واداشتن به اظهار عجز، ايشان را تحريك كند به اينكه از خدايان خود يارى بطلبند تا بدين وسيله راه و روش خودش را از راه آنان جدا و متمايز سازد و بفهماند كه پروردگار او آن خدايى است كه تمام علم و قدرت از او است و خدايان ايشان داراى هيچ علمى نيستند تا بوسيله آن راه به جايى ببرند و هيچ قدرتى ندارند تا آن را در يارى ايشان اعمال كنند؛ لذا فرمود: به ايشان بگو خدايان خود را بخوانيد تا شما را يارى كنند آن گاه با كمك آن ها با من كيد و دشمنى نموده و به هيچ وجه مرا مهلت ندهيد، زيرا پروردگارم مرا يارى نموده و كيد شما را از من دفع مى‏كند، چون او كسى است كه كتاب نازل كرده تا بشر را هدايت كند و او خودش كار مردم صالح را مى‏كند و نصرتشان مى‏دهد، او همان كسى است كه فرموده: « أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ» و من از همان مردمم پس قطعا مرا يارى خواهد كرد، بخلاف خدايان شما كه هيچ قدرتى بر يارى شما و حتى بر يارى خود نداشته، نه مى‏شنوند و نه مى‏بينند، پس آن ها علم و قدرتى ندارند و در اين آيات به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دستور مى‏دهد به آن ها خبر دهد كه وى از صالحين است و در هيچ موردى كه قرآن از صالح بودن پيغمبرى خبر مى‏دهد سابقه ندارد كه چنين بيانى را در صلاح پيغمبرى غير از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بكار برده باشد.
در اين آيات عليه اصنام و پرستش كنندگان آن ها تحدى شده هم چنان كه غير آن جناب از ساير انبياء (علیهم السلام) نيز اين تحدى را كرده‏اند(موسوی همدانی، 1374، ج‏8، ص 493).
11-2- اثبات توحید از راه استدلال به نشات دنيا و قبل و بعد از آن
آيه 164 سوره انعام و آيه بعدش مشتمل هستند بر سه حجت كه در حقيقت جامع همه حجت هايى است كه در اين سوره بر مساله توحيد اقامه شده است. اين حجت‏ها عبارت است از استدلال به آغاز آفرينش و استدلال به انجام آن و استدلال به حال انسان كه بين آن آغاز و اين انجام زندگى مى‏كند، و به عبارت ديگر استدلال به نشاه دنيا و قبل از آن و بعد از آن.
استدلال از طريق آغاز آفرينش را جمله أَ غَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْ‏ءٍ” متعرض آن است، چون وقتى خداى تعالى رب هر چيزى باشد قهرا تمامى موجودات مربوب او خواهند بود و غير او على الاطلاق رب ديگرى كه صالح براى پرستش باشد نيست(همان، ج‏7، ص 546 ).
استدلال از طريق انجام آفرينش و بازگشت به آن را جمله « وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْها» متعرض است كه مفادش اين است كه بطور كلى اشخاص هيچ عمل زشتى نمى‏كنند مگر اينكه خود صاحبان عمل، وزر و وبال آن را به دوش خود خواهند كشيد و هيچ كس وزر ديگرى را به دوش نمى‏كشد و اين آثار سوء هم چنان باقى است تا روزى كه خلايق به سوى پروردگار خود بازگشت كنند و پروردگار با كشف حقايق اعمال بندگان جزاى آنان را بدهد. مسلما وقتى مفرى از اين جزا نباشد و مالك روز جزا خداى تعالى باشد پس قهرا تنها او متعين براى پرستش است نه ديگران كه مالك چيزى نيستند.
استدلال از طريق نشاه دنيا را جمله «وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ …» متعرض است و حاصلش اين است كه اين نظام عجيبى كه در زندگى دنيوى شما حكومت مى‏كند و اساس آن مساله خلافت نسل شما بشر در زمين و اختلاف شؤون شما به بزرگى و كوچكى، ضعف و قوت، ذكوريت و انوثيت، غنا و فقر، رياست و مرئوسيت و علم و جهل و غير آن است گر چه نظامى است اعتبارى و قراردادى و ليكن به دنبال تكوين پيدايش يافته و به آن منتهى مى‏شود.
در اين آيه از طريق ديگرى نیز منطق مشركان را مورد انتقاد قرار مى‏دهد و مى‏گويد: « به آن ها بگو و از آن ها بپرس آيا سزاوار است غير از خداوند يگانه را پروردگار خود بدانم، در حالى كه او مالك و مربى و پروردگار همه چيز است و حكم و فرمان او در تمام ذرات اين جهان جارى است؟!» سپس به جمعى از مشركان كوتاه فكر كه خدمت پيامبر (صلی الله علیه و آله) رسيدند و گفتند:«تو از آئين ما پيروى كن، اگر بر خطا باشد، گناه تو به گردن ما» پاسخ مى‏گويد: «هيچ كسى جز براى خود عملى انجام نمى‏دهد و هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را به دوش نمى‏كشد»، «سرانجام، همه شما به سوى خدا باز مى‏گرديد و شما را به آن چه در آن اختلاف داشتيد، آگاه مى‏سازد». (مکارم شیرازی، 1374، ج‏6، ص 64).
12-2- اثبات توحید از طریق رازق
آيه 24 سوره سباء احتجاج ديگرى است عليه مشركين از ناحيه رزق، كه ملاك عمده بت‏پرستى ايشان است چون مشركين در پرستش بت، اين مستمسك را براى خود درست كرده بودند، كه پرستش بت، مايه خوشنودى آلهه است و وقتى از ما راضى شدند، رزق ما را توسعه مى‏دهند و در نتيجه سعادتمند مى‏شويم، لذا خداوند به رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) دستور مى‏دهد از ايشان بپرسد: چه كسى از آسمان و زمين رزق ايشان را فراهم مى‏كند؟ و خودش از اين سؤال پاسخ دهد: خداى سبحان رزق مى‏دهد، چون رزق، خود مخلوقى از مخلوقات خدا است و در نظر خود مشركين هم جز خدا كسى خالق نيست، چيزى كه هست مشركين از اعتراف به اين معتقد خود استنكاف مى‏ورزيدند، با اين كه در دل به آن ايمان داشتند، به همين جهت بود كه خداى سبحان دستور داد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از طرف ايشان پاسخ دهد. پس فرمود: «قُلِ اللَّهُ- بگو خدا». «وَ إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى‏ هُدىً أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ» اين جمله تتمه كلامى است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مامور شده بعد از القاى حجت و وضوح حق در مساله الوهيت آن را با مشركين در ميان بگذارد و اساس اين كلام مبنى بر انصاف خواستن از خصم است و مفادش اين است كه هر سخنى و اعتقادى يكى از دو حال را ممكن است داشته باشد يا هدايت باشد و يا ضلالت و ديگر شق سوم ندارد، نه نفيا و نه اثباتا، نه ممكن است سخنى هيچ يك از آن دو نباشد و نه ممكن است هر دو باشد. ما و شما كه دو اعتقاد مختلف داريم، ممكن نيست هر دوى ما در هدايت و يا هر دو در ضلالت باشيم و ناچار يكى از ما سخنش هدايت و از ديگرى ضلالت است، حالا يا سخن و اعتقاد ما هدايت و از شما ضلالت است و يا بعكس، از شما هدايت و از ما ضلالت است، حالا خودتان با نظر انصاف بنگريد، آيا اين حجتى كه من عليه شما اقامه كردم حق است؟ يا حجت شما، آن وقت خودتان گمراه را از راه يافته تشخيص دهيد و اذعان كنيد كدام يك از ما محق و كدام مبطليم( موسوی همدانی،1374، ج‏16، ص: 565).
13-2- اثبات خدا با تکیه بر غریزه دفع ضرر
در آیه 46 سوره انعام با بيان ديگرى براى بيدار ساختن بت پرستان استدلال شده است و روى غريزه دفع ضرر تكيه كرده، نخست مى‏گويد: «اگر خداوند نعمتهاى گرانبهايش را همچون گوش و چشم از شما بگيرد و بر دلهايتان مهر بگذارد و بطورى كه نتوانيد ميان خوب و بد و حق و باطل تميز دهيد چه كسى جز خدا مى‏تواند اين نعمت ها را به شما باز گرداند؟!»
در حقيقت مشركان نيز قبول داشتند كه خالق و روزى ده خدا است و بت ها را بعنوان شفاعت در پيشگاه خدا مى‏پرستيدند. قرآن مى‏گويد شما بجاى اين كه بت هاى بى ارزش و فاقد همه چيز را پرستش كنيد چرا مستقيما به در خانه خدا نمى‏رويد خدايى كه سرچشمه همه نيكي ها و بركات است.
علاوه بر اعتقادى كه همه بت پرستان درباره خدا داشتند در اينجا نيز عقل آن ها به داورى طلبيده مى‏شود، كه بت هايى كه خود نه چشم و نه گوش و نه عقل و نه هوش دارند چگونه مى‏توانند اين گونه نعمت ها را به ديگران ببخشند؟! سپس مى‏گويد «ببين چگونه آيات و دلائل را به گونه‏هاى مختلف براى آنها شرح مي دهيم ولى باز آن ها از حق روى برمى‏گردانند».(همان، ج‏5، ص 243)
در آيه بعد به دنبال ذكر اين سه نعمت بزرگ الهى (چشم و گوش و فهم) كه سرچشمه تمام نعمت هاى دنيا و آخرت است اشاره به امكان سلب همه نعمت ها بطور كلى كرده، مى‏گويد: «به آنها بگو اگر عذاب خداوند ناگهانى و بدون مقدمه و يا آشكارا و با مقدمه، به سراغ شما بيايد آيا جز ستمكاران نابود مى‏شوند؟!» منظور اين است تنها كسى كه قادر به انواع مجازات و گرفتن نعمت ها است خدا است و بت ها هيچ نقشى در اين ميان ندارند.بنابراين دليلى ندارد كه به آن ها پناه بريد ولى از آنجا كه خداوند حكيم و رحيم است تنها ستمكاران را مجازات مى‏كند. ضمنا از اين تعبير استفاده مى‏شود كه” ظلم” معنى وسيعى دارد كه انواع شرك و گناهان را شامل مى‏شود بلكه در آيات قرآن شرك به عنوان"ظلم عظيم” معرفى شده است چنان كه” لقمان” به فرزند خود مى‏گفت: «فرزندم براى خدا شريك قائل مشو كه شرك ظلم بزرگى است»(سوره لقمان آيه 13)(همان، ص 244).
ب- روش های مناظره در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله):
با توجه به مناظراتی که از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بیان شد، مشخص می گردد ایشان با هدف اثبات ربوبيّت خداوند، اثبات جهان آخرت و نفى استبعاد منكران معاد و اثبات رسالت خویش به مناظراتی با گروه های مختلف پرداختند، در این راه متناسب با موقعيّت‌هاى خاص و به مقتضاى آن، گاه با استدلال لفظى و دليل قولى مطلبى را ثابت كردند(جنبه قولی) و گاه نيز با عمل خاصّى حقّانيّت مسأله‌اى را روشن‌ساختند (جنبه عملی). جنبه عملی مانند تحدی، مباهله و معجزه است و استدلالات قولی نیز دارای انواع ذیل می باشد.
1- ارجاع به فطرت
احتجاجات پیامبر با مشرکان درباره وحدانیت خدا با استناد به وجوب پیروی از حق، از احتجاجات قولى قرآن به‌شمار مى‌آيد كه در آن‌ها متناسب با زبان و فهم آنان سخن رفته است. پیامبر وقتى با مشرکان سخن مى‌گويد، با ارجاع آنان به وجدان و فطرت خويش، آن‌ها را محكوم مى‌كند زیرا يكى از مرتكزات فطرى بشر كه عقل وى بدان حكم مى‏كند اين است كه انسان بايد حق را پيروى كند.
2- برهان
برهان، قياسى منطقى است كه از مقدّمات يقينى تشكيل شده و غرض از آن اثبات حقّ است (انصاری شیرازی،1387، ج‌1، ص‌322‌) خداوند، روش احتجاج برهانى را در آيه‌125 نحل، به رسول گرامى (صلی الله علیه و آله) سفارش كرده (طباطبایی، 1417، ج‌12، ص‌372 ) و به وى دستور مى‌دهد كه در دعوت خويش و استدلال خود از سخنان حقّ سود جويد و سخن ناروا و باطل را به‌كار نبرد. ازاين‌رو، رسول خدا در احتجاجات خود در مباحث عقلى، هرگز از مقدّمات وهمى و خيالى استمداد نمى‌جست و در بحث‌هاى كلامى از متشابهات كتاب‌هاى آسمانى انبياى گذشته يارى نمى‌گرفت(جوادی آملی،1387، ج‌9، ص‌139). علامه سید محمدحسین فضل الله پس از بحثی طولانی در باره حکمت در آیه فوق می فرمایند: «منظور از حکمت، گام برداشتن در مسیر آگاهی از واقعیات اجتماعی است و این که اجتماع، را بشناسی و امکانات و ضوابط عقلی و فکری و اجتماعی و انسانی آن را بررسی کنی و در ابتدای راهت همه آنها را زیر نظر داشته باشی.» می توان با جرأت گفت که همه گفتگوهای پیامبر آمیخته با استدلال بود و این شیوه را خداوند حکیم فراروی ایشان نهاده بودند. در سراسر آیات قرآن نیز شیوه خردگرایانه ملاحظه می گردد و جایی می فرماید: «بگو اگر راست مى‏ گوييد برهان خويش را بياوريد.» (نمل/ 64).
در مناظره پیامبر با بت پرستان جمله” أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ …” نیز اشاره به دليل عقلی دارد که بیان می فرماید بتان کاره ای نیستند.(مکارم شیرازی،1374، ج‏21، ص 303)
3- موعظه (خطابه):
برخى از احتجاجات قولى پیامبر (صلی الله علیه و آله) به روش موعظه يا خطابه است. اين روش احتجاج نيز مورد سفارش آيه‌125 نحل، واقع شده است «اُدعُ اِلى سَبيلِ رَبِّكَ … والمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ». می توان گفت که «در حقیقت حکمت از بعد عقلی وجود انسان استفاده می کند و موعظه حسنه از بعد عاطفی» و استفاده از عواطف انسان ها از دیگر شیوه هاست که با تحریک عواطف می توان توده مردم را به حق متوجه ساخت. موعظه حالت فردی دارد و با توجه به حساسیت ها و نکات روانی فرد انجام می گیرد. همان طور که خلیل گفته: «کارهای نیک طوری یادآوری شود که قلب شنونده از شنیدن آن بیان، رقت پیدا کند و در نتیجه تسلیم گردد.»(سيد طنطاوی،1380،ص87) رسول گرامی(صلی الله علیه و آله) در مناظره با مشرکین درباره مساله توحید با استدلال به آغاز آفرینش و استدلال به انجام آن و استدلال به حال انسان كه بين آن آغاز و اين انجام زندگى مى‏كند با روش موعظه به مناظره پرداخته است.
4- جدل
رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در احتجاج خود با نصاراى نجران كه به دنيا آمدن بدون پدر عيسى را دليل فرزند خدا بودن وى مى‌دانستند، از اصل مورد قبول آن‌ها كه مخلوق بودن حضرت آدم است، استفاده و بدين وسيله، استدلال آن‌ها را باطل كرده است. خداوند در اين باره فرموده است: اگر پدر نداشتن سبب مى‌شود كه انسانى مخلوق خدا نباشد، پس آدم هم نبايد مخلوق خداوند باشد؛ چون بدون واسطه پدر و مادر به دنيا آمده است.
در قرآن کریم برای تأثیر پذیری امر مجادله ، قید “بالتی هی احسن” آمده است؛ زیرا با رعایت این امر، از هرگونه تحقیر و توهین دوری گزیده می شود و تمام جنبه های انسانی حفظ می گردد که این امر کاملا در مناظرات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به چشم می خورد(انصاری شیرازی، 1387، ج‌1، ص‌322).
5- تشبیه
يكى از راه‌هاى اثبات مدّعا در قرآن، تشبيه (تمثيل منطقى) است. در آيه‌59 آل‌عمران در بيان مخلوق بودن عيسى(عليه السلام) و اين‌كه متولّد شدن عيسى بدون واسطه پدر نمى‌تواند دليلى بر مخلوق نبودن وى باشد، او را در نداشتن پدر( عبده، بی تا، ج3، ص319) به حضرت آدم تشبيه مى‌كند(بروجردی، 1366، ج‌3، ص‌401) كه بدون واسطه پدر و مادر، خلق شده است؛ بنابراين همان‌طور كه حضرت آدم مخلوق و بنده خدا است، عيسى نيز بنده و آفريده خدا است (آل‌عمران/3و 59). اين آيه در احتجاج با گروه نصاراى نجران نازل شده است (طبرسی،1380، ج‌2، ص‌762 ).
در آیات سوره نساء نیز خداوند با شبیه کردن وضعیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به حضرت موسی به پاسخ گویی به اهل کتاب می پردازد.

با توجه به مطالب فوق در احتجاج های نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) گاه برهان ابتدایی ارائه شده، از مقدمات حق و یقینی استفاده می شود که این نوع استدلال را حکمت می نامند و گاهی به صورت جدال ثانوی که در آن مقدمات مورد پذیرش رقیب و خصم، مورد استفاده قرار می گیرد و این نوع استدلال، جدال نام دارد، لیکن جدال به نحو احسن زیرا در هیچ یک از محورهای مقدمات و نتیجه ی این قیاس جدلی نه حقی باطل جلوه داده می شود و نه باطلی حق؛ نه جهلی بر کسی تحمیل می شود و نه از جهل مخاطب سوء استفاده خواهد شد؛ زیرا محور اصیل رسالت، دعوت به عقل و شکوفایی خرد است.(جوادی آملی،1387،ج 9، ص 137)و گاهی با ارجاع به فطرت و از طریق تشبیه و موعظه ایشان به مناظره می پرداختند.

ج- نکته های آموزنده در مناظره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بحث های عقلی هرگز از مقدمات وهمی و خیالی استمداد نمی جست و در بحث های کلامی، درباره ی ملل و نحل، از متشابهات کتب آسمانی انبیای سلف (علیهم اسلام) یاری نمی گرفت؛ زیرا انسانی که عقل ممثل است، در احتجاج های معقول از عقل تجاوز نکرده، به وهم و خیال تنزل نمی کند و در استدلال های منقول هم از محکمات وحی تجاوز نکرده، به متشابهات آن نمی پردازد. تنزل از مبادی عقلی به مقدمات وهمی و خیالی و تجاوز از محکمات آسمانی و تمسک به متشابهات آن، کار کسی است که یا دارای عیب علمی است و یا دارای نقص عملی. چنین احتجاج کننده ای در مقام استدلال ضعیف بوده یا گرفتار سوء استفاده از جهل دیگران است، با استمداد از مقدمات وهمی و یا متشابهات می خواهد کمبود فکری را در معقول یا منقول جبران کند و یا بر اثر ضعف فکری و جهل مستمع قاصر که به خیال و وهم از یک سو و به متشابهات از سوی دیگر نزدیک تر است فرصت را مغتنم شمرده، مغالطه کند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) که از نظر بینش، عقل ممثل و از نظر کشش و کوشش و منش، عدل ممثل است هرگز از مقدمات خیالی و وهمی و نیز از متشابهات استعانت نمی جوید تا در استدلال ها، رقیب را از پای در آورد، بلکه هم شرایط احتجاج کننده را کاملا رعایت می کند و هم سطح ادراک مخاطب را بالا می آورد تا از وهم و خیال رهیده، حق بین و حق خواه گردد و نیز از فریفتگی به متشابهات وارسته، به هسته مرکزی استدلال عقلی یا نقلی برسد(همان، ص 138) از این رو شیوه مناظره های قرآنی پیامبر بر رعایت ادب، مدارا، احترام، حق گرایى و استدلال متین و قاطع با مخالفان استوار بود و یکی از شیوه های خاص ایشان، تکیه بر مشترکات بود (بگو اى اهل كتاب بياييد بر سر سخنى كه ميان ما و شما يكسان است بايستيم…) (آل عمران/ 64).
نتیجه گیری:
پيامبر (صلی الله علیه و آله) براى دعوت قوم خود، به هر وسيله معقول، ممكن و مشروعى متوسّل مى‌شدند تا شايد مخاطبان ‏خويش (قوم جاهل مشرک خود و دشمنان لجوج اهل کتاب) را از ضلالت و گمراهى نجات دهند. آن‌گاه كه مخالفان تنها با تمسّك به موهومات و معتقدات باطل ‏خويش استدلال و براهين ایشان را باطل جلوه مى‌دادند، ایشان به روش جدال احسن متوسّل شده و با خلع سلاح ‏نمودن معاندان، راه را براى دست‌يابى آن ها به حقيقت هموار مى‌كردند.
با مطالعه در گفتگوهاي ميان ‏ پيامبر (صلی الله علیه و آله) با مخالفانشان كه از زبان قرآن بیان شده، ديده مى‌شود كه ايشان بدون كوچك‌ترين اهانت، با مخاطبان بحث و گفتگو كرده‌اند و كمال ادب را به‌كار برده‌اند. ایشان با توجه به مقتضیات زمان و مکان، گاهی به وسیله ارجاع به فطرت مناظره می کردند مانند مناظره پیامبر با مشرکان درباره وحدانیت خدا با استناد به وجوب پیروی از حق، گاهی از طریق برهان به مناظره می پرداختند مانند مناظره پیامبر(صلی الله علیه و آله) با بت پرستان که بیان می فرماید، بتان کاره ای نیستند. گاهی هم از موعظه و جدل در مناظرات متعددی که داشتند، استفاده می کردند. در همه این روش ها، ایشان با مهربانی و مدارا و احترام و حق گرایی به مناظره می پرداختند.
با توجه به پژوهش صورت پذیرفته پیشنهاد می شود برای ارتقای سطح کیفی مشاوره های اعتقادی، الگویی از شیوه مناظرات پیامبر ارائه گردد و از آن جایی که از گام های مهم موفقیت در مناظرات، داشتن اخلاق حسنه می باشد؛ لذا ضروری به نظر می رسد، دوره های اخلاقی برای مشاوران اعتقادی برگزار شود.

 
منابع:
1. قرآن کریم
2. ابن سینا، حسین بن عبدالله (بی تا)، الاشارات والتنبيهات، قم: دفتر نشرالکتاب.
3. ابن منظور، جمال الدین (1389ق)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر للطباعه والنشر والتوزیع.
4. انصاری شیرازی، یحیی (1387)، شرح المنظومه، قم: بوستان کتاب.
5. بروجردى، سيد محمد ابراهيم‏ (1366)، جامع‌البيان، تهران: انتشارات صدر.
6. برومند، سيّد مهدى (1380)، شيوهاى تعليم در قرآن و سنّت، قم: انتشارات كتاب مبين.
7. بیستونی ، محمد (1390)، ترجمه مجمع البيان، مشهد: آستان قدس رضوی.
8. جوادی آملی، عبدالله (1387)، تفسیر موضوعی تسنیم، قم: اسراء.
9. دهخدا، على اکبر (1373)، لغتنامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
10. رزمجو، حسین (1390)، انواع ادبى و آثار آن در زبان فارسى، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
11. راغب اصفهانى ، ابوالقاسم الحسین بن محمّد (1412ق)، المفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالشامیه.
12. سبحانی تبریزی، جعفر (1383)، منشور جاوید، قم: موسسه امام صادق علیه السلام.
13. شمیسا، سیروس(1385)، انواع ادبی، تهران: میترا.
14. طباطبايي، سید محمدحسین (1417ق)، تفسير الميزان، بیروت : مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
15. طبرسى، ابو علی الفضل بن الحسن (1380 ق)، مجمع البیان، تعلیق: ابوالحسن شعرانی، تهران: کتاب فروشی اسلامیه.
16. طنطاوی، محمد و محمدرضا ميرزاجان (1380)، شيوه گفتگو در اسلام، مجله گزارش گفتگو، ش 127.
17. فيض كاشانى، ملامحسن (بی تا)، تفسیر صافی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
18. قرائتی، محسن (1383)،تفسير نور، ج‏2، تهران: مركز فرهنگى درسهايى از قرآن‏.
19. عبده، محمد (بی تا)، المنار، تالیف محمد رشید رضا ،بیروت: دارالمعرفة.
20. مرتضی زبیدی، محمدبن محمد (1980م)، تاج‌العروس، بیروت: دارالفکر.
21. مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسير نمونه، تهران‏: دار الكتب الإسلامية.
22. موسوى همدانى سيد محمد باقر (1374)، ترجمه الميزان، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم‏.
23. نوعی، غلامرضا (1380)، قرآن مكتب گفتگو، نشریه گلستان قرآن، ش 101.